Sonata é o nome dado a distintas formas musicais, empregadas desde o período barroco ata as experiencias máis rupturistas da música contemporánea. Por sonata enténdese, segundo o modelo clásico, tanto a unha peza musical completa como a un procedemento compositivo que utiliza dous temas xeralmente contrastantes. Este procedemento é coñecido como "forma sonata".

Na época barroca, o termo sonata utilizouse con relativa liberdade para describir obras reducidas de carácter instrumental, por oposición á cantata, que incluía voces. Con todo, a sonata barroca non está definida por unha forma específica do seu argumento musical.

Na época de Corelli practicábanse dúas formas baixo o nome de sonata: a sonata da chiesa, habitualmente para violín e contrabaixo, composta habitualmente por unha introdución lenta, un allegro ás veces fugado, un cantabile e un final enérxico, en forma de minueto; e a sonata da camera, composta de variacións sobre temas de baile, que desembocaría na suite ou partita. Con todo, ambas as formas combinábanse libremente, e non sería ata a época de Bach e Händel en que a forma da primeira adquiriría certa estabilidade. Entre as obras de Scarlatti e Paradisi, por exemplo, atópanse centos de obras chamadas sonatas compostas en só un ou dous movementos, moitas veces de gran vigor e complexidade de execución. A maioría destas sonatas están compostas para clavicémbalo e outro instrumento, habitualmente frauta ou viola.

A inicios da época clásica pasou a reservarse o nome para obras dun instrumento ou un instrumento e piano, concibidas de acordo a unha estrutura de tres ou catro movementos nos cales o tema musical introdúcese, exponse, desenvólvese e recapitúlase de acordo a unha forma convencional. Os nomes de divertimento, serenata ou partita seguiron en uso ata ao redor de 1770, pero a partir de Haydn caeron normalmente en desuso. Ao mesmo tempo popularizáronse os nomes de trío e cuarteto para as pezas con tres e catro instrumentos respectivamente.

As sonatas de Haydn estrutúranse nun allegro, en que o tema musical se mostra e desenvolve brevemente, un segundo movemento máis pausado —moitas veces andante ou longo, aínda que ocasionalmente empregouse o minueto— no que o tema se desenvolve cumpridamente mediante técnicas orquestrais, e un movemento final — novamente allegro ou aínda presto— ás veces artellado coma un rondó, no cal se recapitulaba o desenvolvemento orquestral, prescindindo das modulacións. Nalgúns casos utilizouse un esquema de catro movementos, incluíndo tanto o minueto coma o andante no desenvolvemento temático.

Este último esquema predominou na época considerada canónica da sonata, co seu desenvolvemento con Beethoven. O desenvolvemento en catro movementos estendeuse xa para os cuartetos e as sinfonías.

A sonata clásica, a forma máis difundida desta forma musical, é unha obra que consta de tres ou catro movementos, escrita para un ou máis instrumentos. Inicialmente predominaron as formas de tres movementos, especialmente na época clásica, pero a medida que aumentaban tanto a súa complexidade como duración se popularizaron as de catro movementos.

1. Un allegro complexo dotado ou non dunha introdución lenta. Está formado por tres seccións: exposición, desenvolvemento e reexposición. A Exposición consta de dous temas, o primeiro tema "A" está na tonalidade principal da sonata e o segundo nunha tonalidade veciña (para sonatas en tons maiores polo xeral ao quinto grao e en tons menores ao terceiro grao ou relativa maior). Entre o tema "A" e o "B" hai unha ponte sen moita importancia melódica que modula dunha tonalidade á outra. Tras o tema "B" hai unha coda da exposición na cal se pode volver á tónica inicial ou manterse na tónica secundaria propia do tema "B".
2. Un movemento lento, andante, adagio ou largo;
3. Un movemento en forma de danza, minueto ou ás veces scherzo;
4. Un novo allegro, menos formalmente estruturado que o allegro inicial da sonata;

A fixación desta forma, sobre todo a través das numerosas sonatas de Beethoven, influíu profundamente na época romántica, cuxos conservatorios codificaron a práctica. A noción da estrutura formal tomouse como paradigma doutros xéneros, levando a considerar, por exemplo, a sinfonía como unha sonata para orquestra. Chopin, Mendelssohn, Schumann, Liszt, Brahms e Rakhmáninov fixeron extenso uso do principio teórico da sonata en composicións famosas.

A "forma sonata", ademais de nas sonatas propiamente ditas, atópase tamén en diversos tipos de composicións musicais, tanto as sinfonías coma os cuartetos ou os concertos etc., contan con partes escritas utilizando a típica forma sonata de exposición de dous temas en tonalidades veciñas, desenvolvemento de ambos, e reexposición dos dous temas na tonalidade do primeiro.

Canto maior e máis complexa é a formación instrumental para a cal o compositor escribe, maior e máis complexo e flexible adoita ser a aplicación desta "forma sonata", produto das esixencias propias de compoñer para agrupacións instrumentais importantes, e da esixencia requirida.

A aplicación da forma sonata a grandes grupos orquestrais como é o caso dalgúns movementos das sinfonías, é habitual o aplicar esta "forma sonata" a pezas de reducidas dimensións ás cales se lles chama sonatinas.

As diferenzas entre unha sonatina e unha sonata non son estruturais, xa que ambas, na súa versión clásica, adoitan respectar un mesmo patrón, senón que se atopan na súa extensión e as súas aspiracións. A sonatina adoita ser unha peza breve ou moi breve que moitas veces non chega aos tres movementos, e cada procedemento compositivo atópase presentado sen alardes de complexidade.

A pesar destes trazos que asemellan facilitar discernir entre sonata e sonatina, hai casos como, por exemplo, a coñecida Sonata en Dó maior KV 545 de Mozart nos que a fronteira entre sonata e sonatina está difusa, e hai que guiarse ou confrontar ao autor para comprobar fronte a que tipo de peza musical está un.