Os alfabetos gregos arcaicos, tamén coñecidos como alfabetos epicóricos, son as moitas variantes do alfabeto grego empregadas na antiga Grecia durante as épocas arcaica e clásica, antes de ser substituídas ao redor do 400 a. C. polo formulario estándar de 24 letras.

Todas as formas de alfabeto grego baséanse nos 22 símbolos do alfabeto fenicio, excepto a letra Samech, cuxo equivalente grego xi (Ξ) só é usado por un subgrupo de alfabetos, e coa adición do upsilon (Υ) para o alfabeto. vogal /u, ū/ . ^{[1] , [2]}

Os alfabetos locais, chamados "epicóricos", difiren de varias maneiras:

• no uso dos símbolos consonánticos Χ, Φ e Ψ ;
• na das novas letras inventadas para representar as vogais longas (omega e eta)
• no uso ou non de Η na súa función consonántica orixinal (/h/) ;
• no uso ou non de certas letras arcaicas (digamma = /w/, koppa=/k/, san=/s/);
• nos detalles das formas individuais de cada letra.

O actual alfabeto grego de 24 letras é orixinalmente unha variante rexional utilizada nas cidades xónicas de Asia Menor. Foi adoptado oficialmente en Atenas no 403 a. C. e no resto do mundo grego antes de mediados do século IV a. C.

Normalmente faise unha división básica dos alfabetos epicóricos en catro tipos principais segundo o seu tratamento de letras adicionais para as consoantes aspiradas (pʰ, kʰ) e os grupos de consoantes (ks, ps) do grego. Estes catro tipos son convencionalmente titulados «verde», «vermello», «azul claro» e «azul escuro», segundo a lenda dun mapa publicado nun artigo seminal do século XIX sobre o tema, Studien zur Geschichte des griechischen Alphabets de Adolf Kirchhoff (1867).^[3] O tipo «verde» (ou Sur) é o máis arcaico e máis próximo ao fenicio. O tipo «vermello» (ou Occidente) transmítese posteriormente cara ao oeste e é o antepasado do alfabeto latino. O tipo «azul»(ou Oriente) é aquel do que emerxe a continuación o alfabeto grego estándar.

O tipo «verde» usa só símbolos fenicios e normalmente prescinde do Ξ (/ks/). As oclusivas aspiradas /pʰ, kʰ/ escríbense así simplemente Π e Κ, sen distinción das oclusivas non aspiradas /p, k/, ou como dígrafos ΠΗ, ΚΗ (o son análogo /tʰ/ ten unha letra dedicada, Θ, tamén tomada do fenicio). Do mesmo xeito, os grupos /ps, ks/ escríbense simplemente ΠΣ, ΚΣ. Este sistema atópase en Creta e nalgunhas illas do sur do Exeo, especialmente Santorini, Milos e Anafi.^[4]

O tipo «vermello» tampouco usa o Ξ para /ks/, pero introduce un signo adicional ao final do alfabeto para esta combinación de sons, Χ. Ademais, introduce letras para as consoantes aspiradas, Φ = " pʰ e Ψ = " kʰ ". Este uso de «Χ » coincide coa letra X en latín, pero difire dos gregos estándar posteriores onde Χ corresponde a /kʰ/ e Ψ a /ps/ (só Φ para /pʰ/ é común a todos os non-«verde»). O tipo «vermello» atópase na maioría das áreas da Grecia central ( Tesalia, Beocia e a maior parte do Peloponeso), na illa de Eubea e nas colonias asociadas, incluíndo a maioría das da Península Itálica (Magna Grecia).^[4]

O tipo «azul claro» aínda non usa Ξ (/ks/) e só engade letras para « pʰ » (Φ) e « kʰ » (Χ). Estas dúas letras corresponden ao seu uso no alfabeto estándar moderno. O sistema «azul claro» polo tanto, non ten letras separadas para os grupos /ps, ks/. Neste sistema, normalmente escríbense ΦΣ e ΧΣ. Este sistema atópase en Atenas (antes do 403 a.C.) e en varias illas do mar Exeo.^[4]

O tipo «azul escuro» ten todos os símbolos consonánticos do alfabeto grego moderno : ademais de Φ e Χ (común co tipo «azul claro»), engade Ψ (ao final do alfabeto) e Ξ (na posición alfabética do samekh fenicio). Este sistema atópase nas cidades da Confederación Xónica, Cnido en Asia Menor e en Corinto e Argos no nordeste do Peloponeso^[4]

Fenicio
Sur	«verde»									—							—								*	—	—	—	—	—
Oeste	«vermello»
Leste	«azul claro»																										—
	«azul escuro»
Xónico clásico							—		—											—	—
Son		a	b	g	d	e	w	zd	h	ē	tʰ	i	k	l	m	n	ks	o	p	s	k	r	s	t	u	pʰ	ks	kʰ	ps	ō
Moderno		Α	Β	Γ	Δ	Ε	—	Ζ	—	Η	Θ	Ι	Κ	Λ	Μ	Ν	Ξ	Ο	Π	—	—	Ρ	Σ	Τ	Υ	Φ	—	Χ	Ψ	Ω

* Upsilon tamén deriva de vav ().

A letra eta (Η,, orixinariamente hêta) ten dúas funcións diferentes, derivadas do nome do seu modelo fenicio hēth : a maioría dos dialectos gregos úsano para a consoante /h/, semellante ao seu valor fenicio ([ħ]). Non obstante, a consoante /h/ pérdese gradualmente da lingua falada (un proceso coñecido como psilose ) ; nos dialectos onde esta perda se produciu a principios do período arcaico, Η utilízase para designar a vogal longa / ɛː /, o segundo elemento sonoro do seu nome, e, para os dialectos sen /h/, o seu valor acrofónico natural.^[5] Os primeiros dialectos psilóticos inclúen o xónico oriental, o dialecto eólico de Lesbos e os dialectos dorios de Creta e Elis.^[6]

A distribución de Η e E difire entón segundo os dialectos, porque a lingua grega arcaica ten tres fonemas distintos para « e » : unha vogal media aberta / ɛː / (escritura clásica « η »), unha vogal longa media pechada / eː / (posteriormente fusionada co ditongo / ei /, escritura « ει ) e unha vogal curta /e/ (escritura « ε »). Nos dialectos psilóticos de Anatolia e das illas adxacentes do Exeo, así como de Creta, a vogal Η só se usa para / ɛː /. Nunha serie de illas do Exeo, incluíndo Rodas, Milos, Santorini e Paros, úsase tanto para /h/ como para / ɛː / sen distinción. En Cnido, invéntase unha letra adicional para distinguir entre as dúas funcións : Η úsase para /h/ e para / ɛː /. Nas colonias do sur de Italia, principalmente Taras, despois do 400 a.C. faise unha distinción similar entre Η para / ɛː / e para /h/. Os gramáticos de Alexandría transformaron máis tarde este símbolo nun signo diacrítico, o 'espírito áspero'.^[5]

En Naxos, o sistema é lixeiramente diferente : a mesma letra tamén se usa alí para /h/ e unha vogal longa, pero só se o son « e » provén da elevación dun / aː / máis antigo, non dun / ɛː / máis antigo herdado do protogrego. Isto probablemente significa que, mentres que nos outros dialectos o « e» os vellos e os novos xa se fundiron nun só fonema, o son alto de Naxos é distinto de /aː/ e /ɛː/, probablemente un son [æ].^[7]

Outra distinción faise nas cidades-estado do nordeste do Peloponeso, especialmente Corinto: non é o medio aberto /ɛː/ o que se destaca alí entre os tres sons «e», pero o medio pechado / eː /. A letra épsilon (Ε) úsase alí exclusivamente para este último, mentres que o símbolo (ou, en Sición ,) úsase para /e/ e /ɛː/. Outra variante úsase en Tirinto: usa as letras do sistema corintio, e E, pero cos valores do sistema clásico eta e épsilon.^[8]

Rexión	/h/	/ ɛː /		/e/	/ eː /
Ionia, Eolia, Creta	–	Η		E	E
Rodas, Melos, Thera, Paros	Η	Η		Ε	Ε
Knidos	Η			Ε	Ε
Naxos	Η	Η ( æː )	Ε	Ε	Ε
Tirinto	Η			Ε	Ε
Corinto, Megara, Sición	Η				Ε
Outros	Η	Ε		Ε	Ε

A letra omega (Ω), que denota un son longo [ɔː] medio aberto, foi inventada nas cidades xónicas de Asia Menor, nalgún momento antes do 600 a.C. Créase rompendo o círculo do omicrón (Ο), inicialmente no lateral. A letra endereitarase e os seus bordos curváronse cara a fóra ( ,, , ). A cidade doria de Cnido, así como algunhas illas do Exeo (Paros, Thasos e Milos), elixen a innovación contraria: un círculo roto para /o/ curto e un círculo pechado para /o/ longo.^[9]

A letra digamma (Ϝ) úsase xeralmente nos dialectos onde aínda se usa o son /w/. Na época arcaica, estes dialectos inclúen a maioría da Grecia continental (excepto Ática), Eubea e Creta. En Atenas e Naxos aparentemente só se usa no rexistro poético. Noutro lugar, o son /w/ está ausente ^[10] .

A forma da letra varía segundo o lugar e o tempo. Orixinalmente, a forma máis común é . Co paso do tempo, desenvólvese por analoxía co épsilon (que evoluciona de a E) para converterse en F ou. Creta usa unha forma arcaica (que se parece ao modelo orixinal, o waw peniciano) ou unha variante coas varas inclinadas () ^[10] .

Algúns scripts locais usan a letra san no canto do sigma para indicar o son /s/. Non está claro se a distinción entre as dúas letras correspondía orixinalmente a realizacións fonéticas diferentes do fonema /s/. O epigrafista Lilian Jeffery (1915–1986) formula a hipótese de que san orixinalmente nota un son [z] e que os dialectos dorios que conservan san en lugar de sigma poderían ter unha pronunciación de /s/. ^[11] Roger Woodard, profesor de clásicos na Universidade de Buffalo, suxire que se podería notar [ts].^[12] En calquera caso, cada dialecto tende a empregar san ou sigma con exclusión do outro, e aínda que os primeiros enumeran as dúas letras por separado nas súas respectivas posicións alfabéticas, exemplares posteriores no século VI a. C.. tenden a enumerar só un deles. O san emprégase en Argos até finais do século VI a. C. ^[13], en Sicyone até arredor do 500 a.C.^[14], en Corinto até a primeira metade do século -V. ^[13] e en Creta tempo despois. Sicyone conserva o sinal como emblema local nas súas moedas.

A letra arcaica qoppa (Ϙ), ás veces escrita koppa, usada para un alófono anterior de /k/ antes das vogais posteriores [o, u], é orixinalmente común na maioría dos alfabetos epicóricos. Comeza a abandonarse a partir de mediados do século VI a. C. Algunhas rexións dorias, incluíndo Corinto, Argos, Creta e Rodas, mantivéronse até o século V a. C.

Algunhas cidades xónicas usan unha letra especial, , en orde alfabética despois de Ω, para un son sibilante onde outros dialectos teñen ΣΣ ou ΤΤ (por exemplo, «τέͳαρες», "catro", en lugar da ortografía iónica «τέσσαρες» e o ático «τέτταρες»). Este símbolo eliminouse máis tarde do alfabeto, pero sobrevive como o símbolo numeral sampi («ϡ»).

A carta está testemuñada nas cidades xónicas de Mileto^[15], Éfeso, Halicarnaso, Eritrea, Teos, na illa de Samos, na colonia xónica de Massilia ^[16] e en Cícico. En Mesembria, na costa do Mar Negro de Tracia, úsase nas moedas, marcadas cunha abreviatura do nome da cidade, «ΜΕͲΑ».^[17] O son sinalado por esta letra deriva dos grupos de consoantes *[kj], *[kʰj], *[tj], *[tʰj] ou *[tw], e probablemente sexa un son intermedio durante o cambio fonético dun detén o grupo de consoantes a un son /s/, quizais unha consoante africada semellante a /ts/.^[18]

O dialecto chipriota arcado de Mantinea, nun documento, usa unha letra similar á И (), posibelmente derivado dunha variante de san, para indicar probabelmente un son [ts].^[19]

No dialecto fortemente diverxente de Panfilia, a letra digamma (Ϝ) existe xunto con outra forma . Suponse que neste dialecto o son /w/ podería ter cambiado a /v/ nalgúns ambientes. A letra en forma de F pode ser usada para denotar este son /v/, mentres que a letra en forma de И indica casos nos que se conserva o son /w/.^[20]

Unha carta especial para a realización do son curto /e/, , foi utilizado brevemente na cidade beocia de Thespies a finais do século V a. C. A letra úsase en lugar da épsilon habitual (Ε) cando o son se coloca antes doutra vogal. A súa forma suxire un compromiso entre un Ε e un Ι, pénsase que denota un alófono alto, que se aproxima a /i/. Só se testemuña cando nun só documento, un conxunto de estelas gravadas do 424 a. C. ^{[21] , [22]}

As letras do alfabeto grego clásico mostran variacións adicionais de formas, sendo certas variacións características dun alfabeto local.

O Ζ adoita presentar unha liña recta () en todos os alfabetos da época arcaica. Θ é principalmente en forma de cruz ( ou ). Ξ normalmente ten unha liña vertical () e Φ é máis frecuentemente . Υ e Ψ teñen variantes frecuentes onde as liñas se estenden dende a parte inferior da letra, e. Η é orixinalmente próximo a unha forma rectangular pechada e desenvolve moitas variantes con diferentes disposicións de barras que conectan as dúas liñas exteriores.^[23]

A forma inicial de Ε é normalmente, cos brazos en diagonal e a barra baixando baixo o brazo inferior; a letra desenvolve a súa forma ortogonal moderna Ε durante a época arcaica. Un cambio similar obsérvase con Ϝ, que vai de ás ou Ϝ. As formas iniciais de Μ adoitan ter unha barra á esquerda que vai máis baixa que a da dereita () ; esta característica é distintiva das variedades que tamén usan san () para /s/.^[24]

Π normalmente ten unha rama vertical dereita que é máis curta que a esquerda (). A parte superior do Π pode ser curva en lugar de angular, aproximándose a unha P latina (). Ρ pode ter unha cola cara á dereita, aproximándose á R latina. En moitas variedades «vermello», Δ ten variantes onde a liña esquerda é vertical e o lado dereito está lixeiramente redondeado, como un D latino (,).^[25]

A forma do Σ pódese escribir con diferentes ángulos e liñas. Ademais da clásica forma de catro liñas (), atópase con frecuencia unha forma de tres liñas que se asemella a unha S latina angular (), unha característica dalgunhas variedades gregas continentais, incluíndo o ático e varios alfabetos «vermello». A forma de lúa do Σ, que se asemella ao C latino, estándar na Antigüidade Tardía e na escritura bizantina, non se atopa nos arcaicos.^[26]

A letra Ι ten dúas variantes principais : a clásica liña recta vertical e unha forma curva con tres ou catro liñas angulares, ou incluso máis (). A forma curva é unha forma máis antiga e segue sendo común en variedades onde non se pode confundir con sigma, sendo substituída esta última por san.^[27]

As letras Γ e Λ presentan múltiples formas diferentes que a miúdo poden confundirse entre si, sendo ambas só un ángulo colocado en diferentes posicións. As formas de Γ análogas a C (apuntadas ou redondeadas) son comúns na Grecia continental e en Occidente, onde inspiran o C latino; formas de Λ análogas a L son comúns en Eubea, Ática e Beocia. Os asentamentos aqueos usan un Γ en forma de liña vertical, como un Ι ^[28] .

A letra Α ten varias variacións menores dependendo da posición da barra horizontal, algunhas características dunha variedade local ^[29]

A letra Β ten o maior número de formas fortemente diverxentes. Ademais da forma estándar (redondeada ou puntiaguda,), hai formas tan variadas como (Gortyn), e (Santorini),(Argos), ( Milos), (Corinto),(Megara, Bizancio),(Cícladas).^[29]

Κ, Ν, Ο e Τ mostran pouca variación e pouca ou ningunha diferenza coa súa forma clásica.

Ademais, todas as letras poden aparecer en espello, cando o texto se escribe de dereita a esquerda, o que é común no máis antigo.^[30]

Atenas, até finais do século V  a. C. usa unha variante do alfabeto «azul claro», con «ΧΣ» para /ks/ e ΦΣ para /ps/. «Ε» úsase para os tres sons /e, eː, ɛː/ (correspondente aos clásicos Ε, ΕΙ, Η) e «Ο» é para /o, oː, ɔː/ (Ο, ΟΥ, Ω clásico). «H» nota a consoante /h/. A escritura ateniense tamén presenta algunhas formas locais de letras, algunhas compartidas co alfabeto veciño (aínda que «vermello») de Eubea: un tipo de «Λ» parecido ao L latino () e unha forma de «Σ» parecido ao S latino ().^[31]

Ao final do século quinto século a. C., emítese un decreto formal para cambiar a escritura pública á nova ortografía xónica, parte das reformas promulgadas despois da Tiranía dos Trinta. Este novo sistema chámase posteriormente alfabeto «eucleidiano» do nome do arconte Euclide que supervisa a decisión.^[32]

O alfabeto eubeo úsase nas cidades-estado de Eretria e Calcis, así como nas colonias do sur de Italia, especialmente en Cumas e Isquia. É esta variante do alfabeto grego a que se transmite a Italia, onde orixina os antigos alfabetos itálicos, incluíndo o alfabeto etrusco e, finalmente, o alfabeto latino. Algúns dos trazos distintivos do alfabeto latino xa están presentes no seu modelo.^[33]

O alfabeto eubeo pertence ao tipo «vermello». Usa Χ para /ks/ e Ψ para /kʰ/ . Como a maioría das primeiras variantes, omite Ω e usa Η para a consoante /h/ en lugar da vogal /ɛː/ . Tamén conserva as letras arcaicas digamma (Ϝ, /w/ ) e koppa (Ϙ, /k/ ). O san (Ϻ, /s/ ) non se usa normalmente na escritura pero parece transmitido co alfabeto, xa que está presente no alfabeto que se atopa en Italia e despois é adoptado polos etruscos.^[33]

Como Atenas, Eubea usa unha forma de Λ que se asemella a L latina e unha forma de Σ análoga á S latina. Os outros elementos que anuncian as formas latinas son un Γ escrito como un C puntiagudo (), un Δ en forma de D nítido () e un Ρ semellante a un R () ^[33] .

O dialecto dorio corintio está escrito nun alfabeto específico pertencente ao tipo «azul escuro» no seu tratamento de /pʰ, kʰ, ps, ks/, pero difire dos alfabetos xónico e clásico noutros lugares. Corinto usa san (Ϻ) en lugar de Σ para /s/, e mantén qoppa (Ϙ) para o que parece ser un alófono de /k/ antes das vogais dianteiras. Como se describe anteriormente, tamén usa un sistema pouco común para indicar os seus sons [e], cunha letra en forma de Β para /ɛ/ e /ɛː/ (clásico Ε e Η) e Ε para /eː/ longo pechado (clásico ΕΙ). Para a consoante Β, Corinto usa unha forma especial . A letra Ι escríbese como Σ (,).^[34]

A Galipedia ten un portal sobre: Grecia antiga

• Brixhe, Claude (1976). Le Dialecte grec de Pamphylie. Documents et grammaire. París: Maisonneuve. 
• Lilian H. Jeffery (1961). The local scripts of archaic Greece. Oxford: Clarendon. 
• Nick Nicholas (2005). Proposal to add Greek epigraphical letters to the UCS. Technical report (PDF). Unicode Consortium. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 05 de maio de 2006. Consultado o 25 de xaneiro de 2023. 
• Threatte, Leslie (1980). The grammar of Attic inscriptions. I: Phonology. Berlín: De Gruyter. 
• Voutiras, E. (2007). A history of ancient Greek : from the beginnings to late antiquity : The introduction of the alphabet. Cambridge. p. 266–276. 
• Wachter, R. (1998). "Eine Weihung an Athena von Assesos 1657". Epigraphica Anatolica 30. 
• Willi, Andreas (2008). "Cows, houses, hooks: the Graeco-Semitic letter names as a chapter in the history of the alphabet". Classical Quarterly 58 (2): 401–423. doi:10.1017/S0009838808000517.