Eitleoir Éireannach ab ea Mary, An Bhantiarna Heath (10 Samhain 1896 – 9 Bealtaine 1939)[1]. Sophie Catherine Theresa Mary Peirce-Evans a thugtar uirthi nuair a rugadh í, gar do Chaisleán Nua Thiar, i gCnoc an Doire, Contae Luimnigh. Ba í Mary duine de na mná is mó cáil sa domhan ar feadh cúig bliana i lár na 1920idí[2][3][4][5].
Saol a hÓige
Rugadh Sophie i 1896 i gCnoc an Doire, Contae Luimnigh[6]. Feirmeoir agus grianghrafadóir ab ea a athair John Peirce-Evans; bhí an teaghlach go maith as[2]. Pósadh é ar bhean an tí, Kate Theresa Dooling as Contae Chiarraí[3][7]. Pósadh foréigneach gearr a bhí ann; mharaigh Evans a bhean chéile nuair a thug sé drochbhualadh di[8]. Chuireadh é isteach in ospidéal meabhairghalair i nDún Droma, Baile Átha Cliath agus fágadh an naíonán Sophie gan aon tuismitheoirí[2]. Chuireadh í faoi chúram a seantuismitheoirí agus beirt aintín, i dteaghlach saibhir i gCaisleán Nua Thiar[6]. Chuireadh í chuig scoileanna cónaithe i gCorcaigh, i mBéal Feirste agus i mBaile Átha Cliath[2][6].
I 1914, thosaigh sí ag staidéar eolaíocht sa Choláiste Ríoga Eolaíocht Éireann. Bhuail sí le William Lynn, oifigeach airm, fear 40 bliana d'aois[2] agus pósadh iad i 1916; tugtar Sophie Mary Eliott-Lynn uirthi anois[3]. Chuir sí a staidéar ar sos i 1917 agus d'oibrigh sí mar theachtaireacht i Sasana agus sa Fhrainc, ar feadh dhá bhliain i rith An Chéad Chogadh Domhanda[3]. Ag an am seo, bhí a fear céile ag teacht chuige féin ón maláire[7]. Lean sí ar aghaidh ar an staidéar i mBaile Átha Cliath agus bhain sí amach céim Eolaíocht sa talmhaíocht[2]. Chun airgid a thuill, d'oibrigh sí in Obar Dheathain mar chúntóir zó-eolaíocht[7]. Thaistil a fear céile go dtí an Chéinia agus bhunaigh sé feirm chaife[2]; i 1922, bhog sí go dtí an phlandáil caife chun obair leo[9][10]. Níor thaitin an ciúnas le Sophie agus bhog í go Sasana ina aonar[2]. Ní raibh mórán teagmháil idir í féin agus a fear céile, agus fuair sé bás i 1927.
Spórt
Lúthchleasaí ildánach a bhí inti ar scoil agus d'imir sí haca agus leadóg[3]. Ghlac sí páirt ghníomhach sa Chumann Haca agus í san ollscoil[7]. Agus i ina chónaí i Londain, bhí suim mhór aici i gcúrsaí mná sa spórt[6]. Ba i duine de na bunaitheoirí an Cumann Lúthchleas Amaitéarach Mná na Breataine i 1922; i 1924, bhí 23,000 baill sa chumann agus bhí Sophie ina uachtarán[7]. I 1922, chuaigh sí isteach sna Women's Modern Olympic Games i bPáras - rinne sí ionadaíocht thar ceann na Breataine[7]. I 1923, chuaigh sí isteach sa Chraobh Dhomhanda i Sasana: sa léim fhada, i gcaitheamh meáchain, i gcaitheamh na teisce, agus i gcliathrás 100m[6]. Bhris sí curriarracht mná an domhan sa léim fhada, agus an churiarracht Bhriotanach i gcaitheamh na sleá[6][11]. Bhí a curiarracht sa chliathrás 100m an churiarracht in Éirinn ar feadh 41 bliana[6]. I 1925, d'eitilt í go Prág agus thug sí óráid don Chomhdháil Oilimpeach, ag feachtasaíocht go mbeidh cead ag mná dul isteach sna Cluichí Oilimpeach[1][8][6]. I 1925, scríobh sí lámhleabhar cóitseáil rathúil, Athletics for Women and Girls[11]. Mar gheall ar a feachtasaíocht, bhí cead ag mná dul isteach sna Cluichí Oilimpeach i 1928 in Amstardam[11]. Sna cluichí seo, roghnaíodh í mar mholtóir lúthcleasaíochta[11]. D'eitilt í chuig an Staidiam Oilimpeach, agus tháinig í chun talún go drámatúil ar an bpáirc[11].
Gairm Eitilt
I 1925, thosaigh a gairm eitilt nuair a bhuail sí le Captaen Reid as an Aerfórsa Ríoga, agus léirigh sí go raibh spéis aici san eitlíocht[11]. D'eagraigh sé ceachtanna eitilt di sa Chumann Eitleán Beag Londain (London Light Air Club)[9][11]. I 1925, ba í an chéad bhean sa domhan le ceadúnas píolóta[6]. Áfach, mar ba bhean í, dúirt an Coimisiún Idirnáisiúnta Eitlíocht nach raibh cead aici eitilt[6]. Bhí sí ag feachtasaíocht go dian in aghaidh é seo, agus i 1926 cuirfear deireadh leis an gcosc ar mhná agus thosaigh Mary ag tuilleamh airgead mar phíolóta tráchtála[6]. I 1926, rinne sí léim pharaisiúit as eitleán, an chéad bhean a rinneadh é seo[4][6][9]. I 1927, bhain sí amach airde 4,880m, curiarracht nua in airde; thaistil sí thart ar an Ríocht Aontaithe ag léacht; agus rinne sí éachtaí san aer[6][12]. I 1927 pósadh í ar An Ridire James Heath, seanfhear saibhir, agus tugtar Mary, an Bhantiarna Heath uirthi[7][10]. An plean a bhí aici ná eitilt aonair a dhéanamh ó Cape Town go Londain, an céad uair a rinneadh é[8][12].
Turas ó Cape Town go Londain
Cheannaigh Heath eitleán Avro Avian di, agus sheol an lánúin go dtí an Afraic Theas ar mhí na meala, chun an turas a dhéanamh ó Cape Town[10][12]. Thosaigh sí an eitilt in Eanáir 1928; turas eachtrach a bhí ann. Tháinig stróc teasa uirthi agus í os cionn Deisceart an Róidéis (An tSiombáib) agus bhí uirthi an t-eitleán a thabhairt chun talún de thuairt[8][10]. Bhí sí ag teacht chuici féin ar feadh cúpla seachtain sular thosaigh sí ag eitilt arís[12]. Chun eitilt os cionn Scoiltghleann siar ó Nairobi, 2,440m os cionn leibhéal na mara, chaith sí rudaí mar bhróga agus leabhair amach as an eitleán[6][10]. Thug sí cuairt ar roinnt áiteanna faoi smacht na Breataine, agus chuir an uaisaicme áitiúil fáilte roimpi[10]. Bhí sí i bhfabhar impiriúlachas agus cheap sí gur rud maith é go raibh na tíortha seo faoi smacht an Ríocht Aontaithe[6]. Nuair a bhí sé os cionn na Libia, thug daoine as treibheanna áitiúil iarracht í a scaoileadh[10][12]. Bhí sí ábalta teacht chun talún go sábháilte níos déanaí chun na poill piléar a dheisiú[10]. Ar an mbealach, d'eitilt í thart ar an Mheánmhuir cé nach raibh ceart aici é sin a dhéanamh[6] agus thug sí cuairt ar Mhálta agus an Fhrainc[6]. Bhí meas aici ar Mussolini; thug sí cuairt ar an Iodáil chomh maith[6].
Shroich sí ar Croydon, Londain i mí na Bealtaine 1928 tar éis turas 16,000km[6]; chuireadh fáilte an laoch roimpi[5]. Ag an bpointe seo agus an eitlíocht i mbéal an phobail, ba í duine de na mná is cáil sa domhan[4]. Toghadh ina Chomhalta Cumann Ríoga an Tíreolaíocht í[7]. I samhradh 1928, rinne sí turas eitilt in Éirinn[4]. Thaistil sí ar fud na Stáit Aontaithe ag léacht[12]. Bhain sí amach cáilíocht meicneoir, an chéad bhean a rinneadh é sna Stáit Aontaithe[5]. Scríobh sí leabhar, Women and Flying, lena cara Stella Wolfe Murray[12]. Áfach, in Ohio i 1929, agus í 34 bliana d'aois, chuir drochthimpiste eitleán stop lena gairm eitilt[12]. Gortaíodh go dona í, ina coirp agus ina intinn - d'athraigh a pearsantacht tar éis na timpiste[12].
Saol Tar Éis Eitlíocht
I 1930, theip ar a dara pósadh[1]. Thit sí i ngrá le Reginald John Williams, fear gorm as Na hIndiacha Thiar, agus pósadh iad i 1931[8]. Chaill sí a tacaíocht fógraíocht mar gheall ar an gciníochas oscailte a díríodh ar a fear céile[8]. Bhog siad go hÉirinn agus bhunaigh iad chomhlacht eitilte i 1932; scoil a thraenáil, níos déanaí, roinnt de na píolótaí Aer Lingus[5][6][11]. Rinneadh a chomhlacht féimheach i 1935 agus chaill Mary a chuid airgid[6][11]. Thit an tríú pósadh as a chéile agus bhog sí go Londain ag lorg oibre, ach bhí a sláinte ag dul níos measa agus fuair an t-alcól greim uirthi[6][12]. I 1939 agus i ag taisteal ar iompar poiblí i Londain, bhain gortú cloiginn di agus fuair sí bás[1][6][13]. Bhí sí 42 bliana d'aois nuair a chailleadh í[5].
Tagairtí
.jpg)
