Plano hipodamikoa edo ortogonala, hiri-plangintza mota bat da, kaleak angelu zuzenean diseinatuz eta etxadi errektangularrak sortuz. Hipodamiko hitza Hipodamo Miletokoarengandik dator (grezieraz Hippodamos), hirigintzaren aitzindari bat. Honen urbanizazio sistema kale zuzenetan, angelu zuzenetan gurutzatzen zirenak, oinarritzen zen. Erabilitako planoa ortogonala^[1] zen, angeluzuzenkidea, lauki-sarean edo taula-trazatuan. Plangintza horretako hirien morfologia kale-trazaduraz erraz nabaritzen da.

Plangintzaren abantaila da etxadien erregularta dela eta, errazagoa dela partzelatzea. Ageriko soiltasuna bada ere, planak zenbait eragozpen ditu ibilbideak luzatzen dituelako. Hau ekiditzeko, zeharkako kaleekin konpon daiteke. Kale estuetako bidegurutzeetan ikuspen handiagoa izateko, alakadun eraikinak diseina daitezke. Baina trazadura hau ez da egokiena hiri malkartsuetan. San Francisco^[2] da adibiderik ezagunena, baina hauxe da hiriko xarma. Antzinako Egipton eta Babilonian bazeuden plan ortogonalen adibideak. Aipatzekoak dira hiri helenistikoak eta erromatarrak, azken hauek kanpalekuetatik sortutakoak; Erdi Aroan frantziar bastidak eta Aragoiko hiri berriak, Eiximenisen ideak jarraitzen zituztenak; Aro Modernoan Espainiako hiri kolonialak; eta Aro Garaikidean Parisko Haussman Plana edo espaniar hirien zabalguneak.

Sesostris II.aren piramidearen hiriko planoa, El Lahunen, Egipton. Hiri hau K.a. XIX. mendean fundatu zen. Denbora luzez Hipodamo Miletokoari egotzi zitzaion, baina Egipton eta Babilonian egindako ikerketen arabera, Hipodamo baino lehenagoko planoak bazeuden. Kultura hauek eragin handia izan zuten Grezian. Egipton K.a. III. milurtekoan sortutako lehen hiriek trazadura ortogonala zuten. Charles Picarden aburuz, “Greziako merezimendua ez da ideia berrien aberria izateagatik baizik eta teknika hobeezinak erabiltzeagatik”. Babiloniak haren ospea eta kultura mundu osora irradiatu zuen. Hiri-sistemak Asirian sortutakoak Etruria eta Greziara hedatu ziren. Asiriako hirien eragina zerikusi izan zuen gai praktikoekin, Egiptoarenak, berriz, hirigintza monumentalarengatik. Herodotok zioen Babilonia plano karratuko hiria zela 21x21 kilometrokoa. Bere perimetroa 85 kilometroko harresi batek inguratzen zuen, 27,5 metroko altuera eta 9 metroko zabalera zuena, almenatutako 50 dorre eta brontzezko 10 ate zituelarik. Eufrates ibaiak bi zatitan banatzen zuen hiria. Haren kalean angeluzuzenean mozten ziren beste batzuekin, ibaian bukatzen zutenak hiriko ateak zeharkatu ondoren. Etxebizitzak 3 edo 4 solairutakoak ziren. Eufratesen ibaiertz batean errege-jauregia zegoen eta bestean, Belos tenplua, zortzi solairutako dorre batekin.

Babiloniako planoari dagokion 404 hektareako karratuak, bere angeluen eta puntu kardinalen arteko kointzidentzia du. Planoaren gunean, hondakinen muinoak aurkitu dira, hala nola, Kasr tellerenak erdian, Babilkoa iparraldean eta Amram hegoaldean. Nabukodonosor II.aren jauregikoa zen Babil tellak, 22 metroko altuera eta bere oinarriaren alde bakoitzeko 250 metroko altuera ditu.

Timgad hiriari dagokio planoan, Numidian (gaurko Algeria), erromatar antzinako kolonia militarra, perimetro errektangularra nabaritzen da, orokorrean harresiz inguraturik, eta esparruak bi ardatz edo kale nagusi zituen, zenbaitetan arkupetuta. Cardoak ipar-hego ardatza zuen bitartean, dekumano ekialde-mendebaldea. Bi bideak zeharkatzen ziren tokian foroa zegoen eta honen inguruan tenpluak, basilika eta kuria. Etxadien itxura eta kaleen trazadura erabateko erregularra da (plano angeluzuzenkidea, lauki sarekoa edo taula-trazatukoa)^[3].

Greziarrentzat hiriko eremua mugatua zen, politikoki eta bisualki kontrolagarri izateko. Kokalekuak topografia irregularrean zeuden eta bloke-sailen moduan eraikitzen ziren. Honela, agora eta akropolia salbuetsiz, Grezia klasikoaren hiriak zelula irregularren multzo bat ziren. Hala ere, denboraren poderioz, greziarrek hiri-kontzeptu orokorra garatu zuten. Hipodamok garaiko ideiak garatu zituen berezko hiri-egitura bat sortuz, kolonizatutako hirietan errepikatzen dena: kale erregularren trazadura. Plaza zabalak gehituz parrila antolamenduan, sarearen erdigunean agora dago. Esparru hau trafikotik salbuetsirik. Polis klasikoan bezala, hiri hipodamikoan ez daude ardatz nagusirik eta eraikin nagusien kokapena inguruko espazioak antolatzen du. Honen adibidea Mileto eta Priene hiriak. K.a. V. mendean sare ortogonala ohikoena zen hiria planifikatzerakoan. Sare hipodamikoa izan zen tresnarik erabiliena kolonia berriak eraikitzeko. Tradizio klasikoan eta helenistikoan oinarrituz, erromatarrek Greziako hiri-ideiak hartu eta hedatu zituzten.

Erromatarrek trazadura geometriko eta erregularra bilatzen zuten, honen ezean, konposaketa arkitektonikoak sartzen zituzten, adibiderik onena Erroma da. Hor datza inperioaren gobernua; beraz, hiriburua duina izateko goratu behar da. Denboran zehar, egindako aldaketak hiri-itxura azaltzen du. Hasieran, Erroma quadrata zen Kapitolio eta Palatinoan. Errepublikaren garaian Erroma septimontium, zazpi muinoen zehar hedatu zen eta Behe Inperioan Aurelioko harresiraino heldu zen. Erromako erdigunean monumento gehienak kokatu ziren. Hor Kapitolioko antzinako merkatua etengabe merkataritzarako eta gune estrategiko bilakatu zen, tenpluak eta eraikin publiko garrantzitsuenak kokatuta zeudelako. Mailaka ikusi zen eraikin multzo handiak eratzeko beharrezkoa zela hiria konposatzea eta integratzea. Honela, Inperio garaian foroa zabaldu zenean, eraikinak hiri-eremura egokitu ziren. Foru errepublikarra ez bezala, foru inperialak (Traianorena gehienbat) argitasun handiko egiteak dira, eremu erregular handiak berebiziko eraikinez artikulaturik. Termak antzinitateko giza-eraikinik konplexuenak bilakatu ziren, baina antolaketa erregularrak ziren. Spalatoko Dioklezianoren jauregia, berriz, hiri-eredua izan zen, erromatar monumentalizatutako kanpamentu moduan. Hadrianoren villak nahita egindako diseinu irregularrekoa da. Ideia hau hiri garaikidean onartu ziren collage-hirietan.

• Egipto sortutako K.a. III. milurteko hiriak.
• Mesopotamiako zenbait hiri, hala nola, Babilonia.
• Garai helenistikoan greziarrek fundatutako hiriak (Alexandria).
• Erromatarrek legio kanpamentuetatik sortutakoak (Zaragoza).
• Erdi Aroko Europako ex novo egindako hiriak: frantziar bastidak edo Errege-erregina Katolikoek sortutako Santa Fé, Granadako setioan gudarosteak ezartzeko.
• Espaniarrek fundatutako amerikar hiri gehienak. Eredu honetan bazegoen enparantza nagusi bat, eliza eta kontseilu batekin^[4], hala nola, Bogota, Quito. Lima eta Buenos Aires. La Plata hiriko (1882ko azaroaren 19an fundatu zena Argentinako independentzia eta gero) etorbideak eta diagonalak hirigintza modernoko eredu bat dira. Baliagarria zen plangintza hau militar ikuspegitik, etxadiak lubaki moduan erabili zitezkeelako eta tropari hainbat egunetan segurua eutsi zezakeelako.
• Karlos III.ak Andaluzian eta Sierra Morenan sortutako zenbait herri esaterako, La Carolina.

• Estatu berrietan fundatutako hiriak
• Zenbait zaharberritutako hiri katastrofe baten ondoren, esaterako, Lisboako La Baixa auzoa
• Europarrek fundaturiko hiriak XIX. mendeko neokolonialismoaren garaian, adibidez, Kinshasa edo New Delhi.
• Estatu Batuetako hainbat hiri, hala nola, New York non zirkulazio bideak kaleak edo etorbideak deitzen duten, tamaina eta orientazioaren arabera.
• XIX. mendeko zabalguneak: Bartzelonan Plan Cerdá; Madrilen Carlos María de Castro eta Ibáñez de Ibero planak; Bilbon Severino Atxukarro, Pablo Altzola eta Ernesto Hoffmeyerren plana eta Donostian Antonio Kortazarrena.
• Beigin Txinan
• Bigarren Mundu Gerra geroztik zaharberrituta zenbaik hirigune: Le Havre, Brest, e.a.

https://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Grid_plan