Dolores Correa Zapata (Teapa, Tabasco, Mexiko, 1853ko otsailaren 23a - Mexiko Hiria, 1924ko maiatzaren 24a), irakaslea, idazlea, poetisa eta emakumearen eskubideen defendatzailea izan zen.[1] Columba Riverarekin batera, "Mujer Mexicana" aldizkaria sortu zuen (1902-1907).[2][3]
Biografia
Familia ingurunea
Bere gurasoak Juan Correa Torres (1825-1892) Yucateko politikari liberal eta hezitzailea eta Maria de Jesús Zapata Roig (1825-1909) Tabako Hezitzailea izan ziren. Correa Zapata senar-emazteen zortzi seme-alabetatik hirugarrena izan zen, Alberto Correa Zapata (1849-1909) hezitzaile eta funtzionarioa, Juan Correa Zapata (1857-1846) idazlea, Armando Correa Zapata (1862-1926) abokatua eta Teutila Correa de Carter (1863-1938) eleberrigilea barne. Bere amaren izeba Catalina Zapata de Puig (1833-1892) idazle feminista izan zen eta bere amaren aldeko aitona, Manuel Zapata Zavala (1802-1868), Yucatango politikari liberala izan zen, 1847ko Ezohiko Biltzar Konstituziogilearen diputatu izan zena.
Bere birramonaren neba Lorenzo de Zavala Yucatango politikari eta historialari izan zen, eta gerora Texasko Errepublikako presidenteordea izan zen. Lorentzoren biloba, eta horregatik Doloresen lehengusina, Gertrudis Tenorio Zavala poetisa eta maistra izan zen, La Siempreviva aldizkaria eta izen bereko Zientzia eta Literatura Elkartea sortu zituen Rita Cetina Gutiérrez eta Cristina Farfánekin batera.
Lehen urteak
Dolores Correa Zapata 1853ko otsailaren 23an jaio zen Teapan (Tabasco). Bere aita Kubara beste liberal batzuekin batera erbesteratu zutenez, Doloresek haurtzaroa eta nerabezaroaren zati bat Merida hirian bizi izan zituen. Han, bere aitak buruzagi politiko kargua bete zuen 1863an. 1867rako, Correa Zapata familia Tabasco estatuan bizi zen berriro, ordukoan San Juan Bautista hirian (gero Villahermosa). Hiri horretan, gurasoek bi ikastetxe sortu zituzten: "Ocampo Institutua", gizonezkoentzat, aitak zuzendua, eta Maria Ikastetxea, emakumeentzat, Doloresek eta haren amak zuzendua. Garai hartan azken horiek ziren lehen ikastetxe partikular bakarrak, heziketa soilik laikoa zutenak.[4][5]
Irakaskuntzako lehen urte haietan, Doloresek idazle gisa zituen abileziak leuntzen hasi zen, Cristina Farfánek sortutako "El Recreo del Hogar" egunkarian parte hartuz.[6]
Laurena Wright de Kleinhans-ek, Violetas del Anáhuac-eko “Biografiak” atalean, zioen, zoritxarrez, bere indar fisikoa ez zetorren bat zuen energia moralarekin, izaera delikatua zuelako, eta eskolako ohiko zereginek bere osasuna okertu zuten eta ondorioz, klaseei uko egin behar izan zien. 1884an Mexikora etorri zen bere neba Albertorekin batera, El Escolar Mexicano izeneko haur-egunkariaren editorea.[7]
Bizitza profesionala
Azterketa profesionala aurkeztu eta irakasle tituluduna izateko, Dolores Mexiko Hirira joan zen bizitzera. Handik gutxira, 1884ko ekainaren 19an, azterketa profesionala aurkeztu zuen Enkarnazio Eskola Zaharrean, eta "geografia kosmografian, aritmetikan eta sistema metriko hamartarrean, espainiarrean eta pedagogian nota onarekin gainditu zuen".[8] Antonio García Cubas geografo mexikar ospetsua izan zen haren aztertzaileetako bat.[6]
1889an, Irakasle Eskolan hasi zen lanean, Bilbiotekari gisa, eta 1890ean, Irakasle Eskolari atxikitako Lehen Hezkuntzako Eskolako zuzendariorde gisa.[3] XIX. mendeko azken hamarkadan "Nociones de instrucción cívica, de derecho usual y de economía política" liburua argitaratu zuen, nesken primarioetarako testu ofizial bihurtu zena (azken zatia izan ezik).[8] 1896ko azaroaren 27an Etxeko Ekonomia klaseko maistra titular izendatu zuten Irakasle Eskolan, eta urte berean bere bigarren testuliburua argitaratu zuen, "La mujer en el hogar", Buffaloko azokan saritua izan zena.[8] Egilearen beste testuliburu batzuk "Moral e instrucción cívica" eta "Memorias de una maestra" dira.
Literatura-lana
Irakasle-lanak egiten zituen bitartean, Correa Zapata irakasleak poesia lantzen jardun zuen, eta 1886an bere amari eskainitako "Estelas y bosquejos" izeneko bertso-liburua argitaratu zuen. Bere lanak kezka sozial handia erakusten zuen, "gizarte-tipoetan" ikus daitekeen bezala, eta hainbat izenburu bildu zituen, hala nola "El poeta", "El esclavo", "La mujer cristiana" eta "El ángel del hogar".[9] 1917an "Mis Liras" izenburuko bigarren bertso-liburua argitaratu zuen.
"Violetas de Anáhuac" aldizkariko kolaboratzailea ere izan zen maiz. Bertan, Laureana Wright de Kleinhans, Mateana Murguía de Aveleyra eta beste idazle batzuekin batera, garaiko emakume ilustratuen kezkak islatzen zituzten literatura-konposizioak argitaratu zituen. Bere orrietan argitaratu ziren olerki eta saiakuntzen artean, honako hauek daude:
- A la Señora Baronesa de Wilson
- La Rosa Reina
- La Suicida (1888ko azaroaren 2a)
- La Loca del Cementerio (1888ko urriaren 7a)
- Pinceladas (1888ko urriaren 7a; dedicado a su tío Manuel Zapata Vera y su esposa María Dueñas)
- Un Arroyuelo (1888ko irailaren 30a; dedicado a su hermana María Correa de De Mucha)
- No matar (Los egoístas) (1887ko abenduaren 18a; amaiera 1887ko abenduaren 25a)
- El Ángel del Hogar
- A Tabasco (1887ko abenduaren 4a)
- México Libre (1888ko irailaren 16a)
- Cantarcillos (1888ko irailaren 2a)
- Adiós (1888ko abuztuaren 26a)
- Himno Infantil (1888ko abuztuaren 12a)
- Recuerdos de Puyacatengo (1888ko abuztuaren 5a)
- Las dos Liras (1888ko abuztuaren 5a)
- Mi inspiración (1888ko azaroaren 18a)
- La Mujer (1887ko abenduaren 25a)
- La Mujer Cristiana (1888ko otsailaren 5a)
- La Mujer Científica (1888ko utailaren 1a; jarraitu 1888ko uztailaren 8a eta 1888ko uztailaren 15a; amaitu 1888ko uztailaren 22a)
- Tormenta y calma (1888ko urtarrilaren 29a)
- Los ambiciosos (1888ko otsailaren 12a; jarraitu 1888ko otsailaren 26a; amaitu 1888ko martxoaren 4a)
- Rosas marchitas (1888ko otsailaren 19a)
- Desde el cielo (1888ko otsailaren 19a)
- El Poeta (1888ko martxoaren 18a)
- Al Grijalva, en la inundación de 1870 (1888ko martxoaren 25a)
- Estelas y bosquejos (1888ko martxoaren 25a)
- El recuerdo (1888ko apirilaren 22a)
- La romántica (1888ko apirilaren 22a)
- Bajo diversos prismas (1888ko maiatzaren 6a; jarraitu 1888ko maiatzaren 13a; amaitu 1888ko ekainaren 17a)
- Una azucena (1888ko maiatzaren 20a)
- Soneto (1888ko ekainaren 3a)
- Un mendigo (1888ko ekainaren 10a)
- Ya comprendo por qué! (1888ko ekainaren 17a)
- Soneto (1888ko ekainaren 17a;aste batzuk lehenago aurkeztutako beste konposizio baten izen bera du.)
- El cóndor y el pucuy (1888ko ekainaren 24a)
- La mujer de gran mundo (1888ko ekainaren 24a)
Feminismoa
1886ko urtearen amaieran, Dolores Correak Eduardo Dublánen inprentaren bidez argitaratu zuen "Emakume Zientifikoa" izenekoaren konposizio ezagunena. Prentsak ondo hartu zuen poema hori, eta gogorarazi zuen haren helburu nagusia zela zientzia "XIX. mendeko emakumeari ukatu behar ez zaion ezaugarria dela frogatzea".[10] Bi kantutako poemak hainbat erreferentzia ditu, hezkuntza zientifikora sartzeko gizonek eta emakumeek izan beharko luketen berdintasun-estandarra aipatzen dutenak, pentsamendu- eta erabaki-autonomia aurkitzeko modu gisa.
Nork esan du gizonari bakarrik ematen zaiola
Zientzia zabalaren bidea gurutzatzea.
Bidean ureztatzeko
Zientziak agintzen duen argi distiratsua?
Zergatik ez du emakumeak eskubiderik
Bere begiradaren argiarekin harrapatzeko
Jakintsuari erakusten zaizkion misterioak
Eta ezjakintasunari sorkuntzak gordetzen al dizkio?
[...]
Ez zuen Jainkoak ere esan: nik gizonari ematen diot
Beste izaki bat, bere arimaren arima,
Bere saihetsetik sortu dut,
Lankidea emango diot, eta ez basailua;
—Correa Zapata, D (1886) Emakume zientifikoa.México: Eduardo Dublán eta Comp. Inprimatzaileak
¿Quién ha dicho que al hombre solo es dado
Cruzar la senda de la ciencia vasta.
Para regar después en su camino
La luz fulgente que la ciencia mana?
¿Por qué no tiene la mujer derecho
De abarcar con la luz de su mirada
Los misterios que al sabio se revelan
Y al ignorante la creación le guarda?
[...]
¿No dijo Dios también: yo doy al hombre
Otro sér de su sér, alma de su alma,
De su misma costilla la he formado,
Compañera le doy, y no vasalla;
—Correa Zapata, D (1886) La mujer científica. México: Eduardo Dublán y Comp. Impresores
Bigarren kantuan, ezagutza zientifikoa bilatzea erabakitzen duen garaiko emakume baten atsekabeak kontatzen dira, garaiko gizonen inkongruentziak adieraziz, hau da aurrerapenaren ideiak beraientzat bakarrik aurreratzen dituzte eta emakumea etxeko eta gizarteko argi moralaren estandar baten mende jarriz, baina baita erabiltzeko eta baztertzeko merkantzia baten mende ere. Ziur aski, Doloresentzat bezala, bere kideentzat ere oso zaila izan zen garai hartako gizon eta emakumeek egokia zenari buruz zituzten itxaropenak zeharkatzea, aurkeztutako pertsonaien bidez euren atsekabea agerian utziz.
Ai, jauna! Nik ez nekien
Hori. dohain polit eta ederra,
Jainko jaunaren distira
Jakinduria deitzen dutenak;
Balio preziatua
Gizonezkoa dela dohain onena,
Kanpoan, emakumeetan, ostera,
Estigma madarikatua balitz bezala
Berehala sikatzen uzten duena
Haren bihotz sentibera.
Gaixoa ni! Eskuzabala,
Nire odola eman nuen, nire bizitza,
Eta eskainitako eskaintza gisa
Nire bide mingarrian,
Gizonentzat gorrotagarri egin nintzen,
Emakumeek gorrotatua,
Eta 'ful', beharbada inbidiatua
Koroa hori jartzeagatik,
Gizonak ez dit barkatzen
Eta emakumeeek ere parkatu ez.
[...]
Mende hau
Argiena deitua
Eta itzal ilunean uzten du
Emakumea kondenatua,
Adibide triste horiek emanez
egunero bizi ditugunak
Emakumea salgaia dela
Eta gizonak, berriz, bere saltzailea.
—
Correa Zapata, D (1886) Emakume zientifikoa.
Mexiko: Eduardo Dublán eta Comp. Inprimagailuak
¡Ay, señor! Yo no sabia
Que ese. don precioso y bello,
De Dios divino destello
Que llaman sabiduría;
Don de preciosa valía
Que es del hombre el mejor don,
Fuera en la mujer baldón,
Como un estigma maldito
Que deja pronto marchito
Su sensible corazón.
¡Pobre de mí! Generosa,
Brindé mi sangre, mi vida,
Y como ofrenda ofrecida
En mi vía dolorosa,
Me hice á los hombres odiosa,
De las mujeres odiada,
Y ful tal vez envidiada
Por ceñirme esa corona,
Que ni el hombre me perdona
Ni es por ellas perdonada.
[...]
La condición de este siglo
Que de las luces se nombra,
Y deja á la oscura sombra
Condenada á la mujer,
Dando esos tristes ejemplos
Que palpamos en el dia:
Que es la mujer mercancía
Y el hombre su mercader.
—
Correa Zapata, D (1886) La mujer científica.
México: Eduardo Dublán y Comp. Impresores
Urte batzuk geroago, 1888ko uztailaren 1eko "Violetas del Anáhuac" aldizkariaren 30. zenbakitik aurrera, lan hori zatika berrinprimatzen hasi ziren, eta are pertsona gehiagorengana iritsi ziren bere ideiak.[11] 1896ko La mujer en el hogar liburuaren sarreran, Correak bere jarrerak berretsi zituenfeminismoaren alde eginez:
Oraindik ere badira feminismoak zer esan nahi duen ez dakitenak, eta badira feminismoan barregarrikeria edo zentzugabekeria ikusten dutenak ere, feminismoa emakumeek beren papera gizonenarekin aldatzeko asmo hutsean datzala suposatuz, gizonei emakume-rolak egitera behartuz. Hala ere, jende serioaren artean, feminismoa arrazoiaren eta kontzientziaren oihua da, justizia aldarrikatuz, feminismoa emakumea bere espeziearen mailara altxatzean datzalako, giza espeziearenera... Eta hori lortzeko, nahikoa da behar fisikoak, intelektualak eta moralak betetzeko baliabideak ematea. Horretarako, ezinbestekoa da bere jarduera gauzatzeko eskubidea ematea, lan egiteko eskubidea, bere ahalmenen arabera erabilgarria izateko eskubidea.
Correa Zapata, D. (1906[1896]) "La mujer en el hogar. Segunda parte". México: A. Carranza y Comp Impresores
Rosa María González Jiménez ikertzaileak dioenez, "Dolores Correa Zapata: Una profesora feminista del siglo XIX" liburua argitaratzearekin batera, erreferentzia hori da aurkitutako zaharrena, emakume mexikar batek feminismo terminoa erabiltzen baitu adiera horretan, aldarrikatuz.[8]
1904an Mexikoko lehen elkarte feministan parte hartu zuen, Irakasle Eskolan. Emakumeen sare horrek, "La Sociedad Protectora de la Mujer" izenekoak, emakume idazle, maistra eta emakume atipikoen belaunaldi bat bildu zuen bere garaiko gizarteak eskatzen zituen roletarako, hala nola María Sandova del Zarco presidentea (Mexikon tituludun lehen abokatua), Columba Rivera idazkaria (Mexikon tituludun bigarren medikua), Mercedes Castorena, Severa Aróztegui, Luz F. Vda. de Herrera eta Trinidad Orilles. Doloresek bere lehen lehendakariordearen papera hartu zuen, eta garaiko literatura-gizarteek ez bezala, "gizarte feminista bat eratzea" proposatu zuen.[8]
Dolores Correak urte horretan bertan sortu zuen "La mujer mexicana" egunkaria, eta gizartearen informazio-organo bihurtu zen. Horrek eragina izan zuen feministen hurrengo belaunaldietan, besteak beste, 1922an Baltimoreko Emakumeen Kongresuan (AEB) eta 1925ean Mexiko Hirian egindako Emakumearen Konbentzio Nazionalean.[12] Aldizkari horretatik emakumeen sexu-eskubideak defendatzen zituzten, 1884ko Kode Zibilari erreforma bat eskatzen zioten, emakumeentzat bidezkoagoa izan zedin.[2]
Europan zehar bidaiatu ondoren, izaera progresistagoa zuten liburuxkak idatzi zituen: "El espíritu del pueblo mexicano", "De la escuela primaria a la normal", "La combustión", "El cinco de febrero", "La obra del señor Rébsamen", "La federación y la escuela", "La obrera mexicana", "El desayuno de la obrera Luz", "El trabajo", "El obrero mexicano" eta "La guerra y la paz".
Bibloseko "Escritores Mexicanos Contemporáneos" sailean (Liburutegi Nazionalak argitaratutako informazio bibliografikoaren asteroko buletina) 1921ean idatzi zen: "bere ideal kuttuna emakumearen emantzipazioa izan da, gizonaren tutoretzatik askatu eta bere ahaleginen bidez independente bizitzen irakastea; bera da bere teorien adibide bizia".[5]
On line dauden argitalpenak
- Correa Zapata, Dolores (1886) La mujer científica: http://www.cervantesvirtual.com/nd/ark:/59851/bmc9w295
- Correa Zapata, Dolores (1919 [1896]) La mujer en el hogar. Lehen liburua: http://beceneslp.edu.mx/pagina/sites/default/files/La%20mujer%20en%20el%20hogar.pdf
- Correa Zapata, Dolores (1905 [1896]) La mujer en el hogar. Bigarren liburua: http://biblioteca.ajusco.upn.mx:8080/fondo/bitstream/123456789/60/1/122074. pdf-a artxibatu zen.
Erreferentziak
- ↑ Efemérides del periodismo mexicano: Dolores Correa y Zapata. Cambio Digital 24 de mayo de 2012.
- ↑ a b Castillo Farjat, Lizbeth. (2002). «Historia Feminista Mexicana» PUEG-UNAM.
- ↑ a b Infante Vargas, Lucrecia. «Tabasqueña de Nacimiento, Dolores Correa Zapata» Marzo-Abril 2009.
- ↑ Alducin Teutli, Carla Lizbeth. (2015). «Efigies de la realidad mexicana. Anécdota y escritos olvidados del "Bello Sexo" a través de la publicación "La mujer mexicana" (1904-1908)» Tesis.
- ↑ a b Biblioteca Nacional. (12 de marzo de 1921). «Dolores Correa Zapata» Biblios: boletín semanal de información bibliográfica publicado por la Biblioteca Nacional III (112).
- ↑ a b Wright de Kleinhans, Laureana. (1888). «Dolores Correa Zapata» Violetas del Anáhuac 1 (46).
- ↑ Infante Vargas, Lucrecia. (1 de enero de 1996). «Las mujeres y el amor en Violetas del Anáhuac. Periódico literario redactado por señoras (1887-1889)» Secuencia (36): 175. doi:10.18234/secuencia.v0i36.554. ISSN 2395-8464..
- ↑ a b c d e González Jiménez, Rosa María. (2005). «Dolores Correa Zapata: una profesora feminista del siglo XIX» Perspectivas docentes doi:10.19136/pd.a0n30.1292..
- ↑ Alvarado Martínez Escobar, Ma. de Lourdes. (Diciembre de 2009). «DOLORES CORREA Y ZAPATA. Entre la vocación por la enseñanza y la fuerza de la palabra escrita» Revista Mexicana de Investigación Educativa.
- ↑ La mujer científica. 4 de diciembre de 1886, 3 or..
- ↑ Correa Zapata, Dolores. (1 de junio de 1888). La mujer científica. .
- ↑ «The Normal school for women and liberal feminism in Mexico City, late nineteenth and early twentieth century» Resources for Feminist Research (34): 33. 2012.
Kanpo estekak
