Konstantinoenperadoreak 313. urtean Milango Ediktuan kristautasuna baimendu zuenean, hasi zen kristau erlijioarentzat zuzenduta zeuden eraikuntzen eraiketa. Arkitektura paleokristaua Erroma ekialdera zein mendebaldera hedatu zen.
Milango Ediktua gertatu arte (K.o. 313), kristautasuna debekatuta zegoen, beraz, errituak ezkutuan egiten ziren. Hala ere beren errituak aurrera eramateko eraikinak behar zituzten:
Domus Ecclesiae: Domuslatinez etxe, eta ecclesiaegrezieraz bildu esan nahi zuen: bilera etxea. Domus Ecclesiaeak berez, bilera eta liturgia kristaurako egokitutako etxeak ziren.
Cella Memoriaeak: Latinez oroitzapeneko gela esan nahi du. Bertan martirien gorpuak hilobiratzen ziren.
Zabalkuntza
Milango Ediktuaren ondoren Kristautasunak ez du ezkutatu beharrik, eta jendetza ugari gehitzen zaio. Honen ondorio, erlijioak dituen beharretarako eraikin ezberdin berriak behar dira. 395. urtean Tesalonikako Ediktua sinatzean eta kristautasuna ofizial bihurtu zenean, kristau erakin monumentalak sortuko dira. Jendetza handia biltzen zuen erlijio honek tamaina handiko eraikinak behar zituen bere gurtza aurrera eramateko.
Bataiategia IV. mendean basilika nagusien alboan eraikiko dira eta hauekin komunikaturik egongo dira, bataiatu berriak basilikara pasatzen baitziren komunioa hartzera. Lehen bataiategia ErromakoLaterango bataiategia izan zen. Bataiategi guzietan bataio piszina zegoen, karratua, gurutze formakoa, oktogonala.... forma ezberdinak hartuko ditu. Eraikuntzak oinplanoa zentralizatua izaten zuen eta gehienetan oktogonala, 8 zenbakiaren sinbologia kontutan hartzen baitzuten, baita Jaiokundearen basilikaren goiko aldeak forma berdina zuela ere. Kanpotik sinple eta xumeak diruditen arren, barrutik asko dekoratzen zituzten. Beste bataiategia RavenakoOrtodoxoen bataiategia edota Bataiategi neonianoa da.
Garrantzi handia jaso zuen tenpluen barne espazioak, jendea biltzeko eginak zirelako. Tenplu kristau guztiek funtzio berekoak ziren arren, forma askotariko arkitektura eman zen. Hala ere, gehien errepikatu zen forma, dinteldun basilikan oinarrituz ematen zena da.
Ezaugarri zehatzen artean, bi ildo nagusi berezi dira, garapen ezberdina eman zelako ekialdean eta mendebaldean.
Mendebaldekoa
Apaizen kokalekua absidean egokitu zen. Bertatik sarrerako ateraino eraikuntza guztia luzeran zeharkatzen duen simetria ardatza markatzen da. Basilikari, simetria ardatzari jarraipen emanez, sarrera atari bat atxiki zitzaion. Atari honen albo batean nartexa erantsi zen, eta bertan bataiorako pila kokatzen zen.
Basilikak hazi ziren, eta solairu bat gehitu zitzaien, matroneoa edo tribuna. Erdiko nabea, ardatza markatzen zuen, eta altuagoa zen, eta bertan ezarri zituzten leihoak argia sar zedin, termetan gertatzen zen bezala.
Kanpo apaingarririk gabeko eraikuntzak ziren, baina oso bestelako zen barneko aldea, ornamentuz kargatuak. Eraikuntzak, sinbologiaz beterikoak ziren: hamabi zutabe izan ohi zituzten eraikuntza hauek, apostolu kopuru bera; hiru leiho nagusi izan ohi zituzten, hirutasunean oinarrituta.
Ekialdea
Ardatz longitudinalaren indarra gutxitzen da eredu ezberdinak landuz.
Eredu longitudinaletatik abiatuz: Absidea zabaltzen da, eta erdiko nabeak forma karratuago eta motzagoa hartzen du. Erdiko nabea baxuagoa da ere, eta beraz, argi sarrera nabarmen txikiagoa da.
Ereduen nahasketa: Beraz, eraikuntza ezberdinen konbinazio berri bat proposatzen da. Horrela, eraikuntza longitudinalak, planta zentrala dutenekin nahastuz, eraikuntza berriak sortu ziren. Simetria ardatza mantentzen zen.
Zentrodunak: ardatz nabarmen luzeagorik ez zuten eraikuntzak, egurrezko egituraz egiteko proiektatu ziren. Gehienak desagertuak dira beraz. Bataioetarako eraikuntza bereziak egin ziren ere: oso garaiak eta azalera txikikoak hala nola Ortodoxoen bataiategia (Ravena).
