Akueduktu

Akueduktu
Kokapena
Historia eta erabilera
Erabileratransport of water (en) Itzuli
Pont du Gard akueduktu ospetsua.
Noaingo akueduktua, Nafarroa Garaian.

Akueduktua ura toki batetik bestera garraiatzeko ubide artifiziala da; ura etengabeko fluxuan garraiatzea ahalbidetzen du, naturan irisgarria den leku batetik urruneko kontsumo-puntu bateraino, normalean hiri edo herrixka bateraino.[1] Historikoki akueduktuak antzinako Grezian, antzinako Egipton, antzinako Erroman[2] eta baita antzinako Mexikon ere erabili ziren. Nekazaritza-gizarteek akueduktuak eraiki dituzte laboreak ureztatzeko eta herri handiak edateko urez hornitzeko.

Egungo ingeniaritzan, hitza ura garraiatzeko erabilitako edozein tutu, ubide, tunel edo beste sistema izendatzeko erabiltzen dute. Akuedukturik handienak Estatu Batuetan eraiki dira hiri handiak hornitzeko. Akueduktu sinpleenak, bestetik, lurrean zulatutako zanga txikiak dira. Akueduktu modernoetan kanal askoz handiagoak erabil daitezke. Akueduktuek, batzuetan, bide osoa edo zati bat egiten dute lurpean eraikitako tunelen bidez. Harriz egindakoak izaten dira baina akueduktu modernoek ere hodiak erabil ditzakete.

Etimologia

Akueduktu hitza latinezko aquaeductus hitzetik dator, aqua (ura) eta ductoz osatua. Ducto ducere (eraman) aditzetik dator.[3]

Historia Europan

Edozein giza kokalekuk, txikia izanda ere, ur-hornikuntzarako sistema bat izan behar du, bere bizi-beharrak asetzeko. Antzinatik erabilitako soluzioa ibai edo iturburu baten inguruan herrixka ezartzea zen, bertatik ura kontsumo-puntuetara eramateko. Beste irtenbide bat zen putzuak industea jendea bizi zen eremuan edo inguruan, edo zisternak eraikitzea. Baina populazioa hiri mailara iristen zenean, inguruko tokirik egokienetan ura lortzeko eta biztanleria ezarri zen lekura eramateko eroanbide-sistemak beharrezkoak bihurtzen ziren.

Herrixka edo herria ibai baten ertzean zegoenean ere, hodiak eraikitzea zen hornidura bermatzeko modurik onena, errekatik ura atera beharrean, oso hurbil egon arren, normalean populazioa baino maila baxuagoa baitzuen. Beste batzuetan, akueduktua egiten zen, ura errekakoa baino kalitate hobekoa eskuratzeko. Behar hori betetzeko, ur-hornidura ziurtatzen zuten obra handiak egin zituzten.

Mendebaldean Ekialde Hurbileko antzinako zibilizazioetan aurrekariak bazeuden ere, eta ingeniari greziarrek eroanbide eraginkorrak eraiki bazituzten ere, ingeniari erromatarrek, hormigoiaren erabilerari esker batez ere, Mediterraneoko hiri guztietan zabaldu ahal izan ziren teknikak jarri zituzten abian. Alderdi teknikoetatik haratago, Inperioaren batasun politikoak eta sistema ekonomiko indartsu baten existentziak hiri-garapenerako baldintzak eman zituzten.[4]

Ibilbidearen zatirik handiena ubideetatik egiten zen, oro har estaliak, mendien hegaletan eraikitzen zirenak, nahi zen malda-lerroari jarraituz, eta aldian-aldian ur-kutxak jartzen ziren emaria erregulatzeko. Bide bat gainditu behar zenean, akueduktuaren maila baino pixka bat beherago, sifoiak erabiltzen ziren, ura oztopoaren azpitik pasa eta aurreko mailara igotzeko. [5]

Malda handiagoak gainditzeko, arkuteria edo zubi itxura hartzen zuten eraikinak altxatzen ziren, presio handiei aurre egiteko gai ziren sifoi-hodiak egitea garestiagoa baitzen. Obraren zatirik ikusgarriena zubi horiek direnez, arkuteriari berari «akueduktu» deitzeko ohitura geratu da.

Askotan, erromatarren akueduktu horiek Erdi Aroan erabiltzen jarraitu zuten, baita garai modernoetan ere, konponketei eta zaharberritzeei esker. Eta, jakina, berriak egiten jarraitu zuten. Erromatarren akueduktuei aplikatutako soluzioak funtsezko aldaketarik gabe erabiltzen jarraitu ziren XIX. mendera arte. XX. mendean, zementuen ekoizpenean izandako aurrerapenek, hodiak eraikitzeko material eta teknika berriek eta ponpaketa-estazio indartsuak eraikitzeko aukerak ur-eroanbideak irauli zituzten, eta lurrerako egokitzapena sinplifikatu zuten.

Antzinako akueduktuak

Hampiko akueduktua, Indian.

Bereziki erromatarrekin lotu ziren arren, akueduktuak askoz lehenago asmatu ziren Grezian, Ekialde Hurbilean eta Indiako azpikontinentean. Egiptoarrak eta Indus haraneko zibilizazioa bezalako herriek ureztatze sistema sofistikatuak eraiki zituzten. Izan ere, erromatarrek akuedukturik garrantzitsuenak eraiki zituzten tamainari eta kantitate handienari dagokienez, lurralde guztietan.[6]

Indian

Indiako azpikontinenteak lehen akueduktuetako batzuk dituela ustea oso zabalduta dago. Gaur egungo Hampin ikus daitezke horrelako aztarnak. Tungabhadra ibaiaren ondoko akueduktu handiek, aspaldian ureztatzeko ura ematen zutenek, 15 km luze izan ziren noizbait. Kanalek ura ematen zieten errege-bainuontziei.[7]

Jordanian

Nabateoen akueduktua, Petran, Jordanian.

Jordaniako Petran zehar, nabatear ingeniariek iturri natural bakoitza eta neguko euri zaparrada bakoitza aprobetxatu zuten behar zen ura bideratzeko. Akueduktuak eta hodi-sistemak eraiki zituzten, ura mendietan zehar, haitzarteetan zehar, Petrako herritarren tenplu, etxe eta lorategietara joatea ahalbidetzeko. Siqen ibiltzen erraz ikus daitezke ura hiriaren erdigunera bideratzen zuten ubideen aztarnak, bai eta presa indartuak ere, uholde-garaietan ur-goraldiak mugaz mantendu zituztenak.

Grezian

Samos uhartean, Eupalinos tunela Polykratesen erregealdian eraiki zen (K.a. 538-522). Lurpeko akueduktutzat hartzen da eta mila urtez ur geza ekarri zuen Pitagoreora.

Erroman

Erromatar akueduktuak Inperioko toki guztietan eraiki ziren, Alemaniatik Afrikaraino, eta bereziki Erroma hirian, non 415 km baino gehiagoko luzera izan zuten. Inperioko hiri handietan, akueduktuek ur gezaz hornitzen zituzten bainu publikoak eta edateko; ingeniaritza-eredu bat ezarri zuten, mila urte baino gehiagoan gainditu ez zena. Zubiak, arku ugariko harriz eraikiak, erromatarren akueduktuen bereizgarri ziren. Horregatik, "akueduktu" hitza sarritan aplikatzen zaio ura garraiatzeko zubi bati, nahiz eta hitzak zentzu zabalago izan.[8]

Hego Amerikan

Peruko Nazca hiritik gertu, antzinako Puquios izeneko akueduktuen Kolonaurreko sistema eraiki zen, gaur egun oraindik erabiltzen dena. Trinkoki jarritako harriz eginak zeuden, Nazca kulturak asko erabiltzen zuen eraikuntza-material batez. Eraiki ziren denbora-tartea oraindik eztabaidagai dago, baina ebidentzia batzuen arabera, 540-552 urte ingurukoak dira, eskualdeko lehorteei erantzuteko.

Ipar Amerikan

Ipar Amerikan ere aurkitu dira horrelako eraikuntzen kasuak. Esaterako Costa Rican, Guayabo Monumentu Nazionalean herrialdeko gune arkeologiko handiena dago. Bertan oraindik erabileran dagoen akueduktu-egitura bat ikus daiteke. Gehienak bolkanikoak diren ibai-harri biribilez eginda daude akueduktuak. Akueduktuen sistema hau eraiki zuen zibilizazioa misterio bat da oraindik arkeologoentzat.[9]

Europarrak Tenochtitlan azteken hiriburura iritsi zirenean, XVI. mendearen hasieran, hirian bi akueduktu zeuden. Horietako bat, Chapultepeceko akueduktua, 1420 inguruan eraikia, espainiarrek ia hirurehun urte geroago berreraiki zuten. Gaur egun, zati bakarra geratzen da Mexiko Hirian.

Sri Lankan

Antzinako Sri Lankan egindako akueduktuen erabilera estentsiboa aurkitu da. Adibide onena Yoda Ela edo Jaya Ganga kanala da. 87 km.ko luzera zuen eta K.a. V. mendean eraikin omen zen.[10]

Akueduktu motak

Akueduktuak bi motan egon ditzakete, erdi lurperatu dagoen akueduktua (lur azpiko dagoen akueduktua) eta lur gaineko dagoen akueduktua.

Diseinua

Los Angelesko akueduktua, XIX. mendekoa.

Akueduktu bat eraikitzeko, lursailaren azterketa zehatza egin behar da. Azterketa horri esker, trazadurarik merkeena aukeratu ahal izango da, malda leun eta iraunkor bat ahalbidetzeko, obraren ibilbidea gehiegi luzatu gabe.[11]

Akueduktu bat ura hartzeko sistema batean abiatzen da. Ura modu kontrolatuan igarotzen da eroanbidera, burualdeko biltegi batetik (caput aquae). Biltegi horri erromatarrek castellum ere esaten zioten, eta handik banatzen zen hiri osoan. Ahal zen guztietan presiorik gabeko kanalak (riui) erabiltzen ziren, eta batzuetan bakarrik jotzen zen presiopean gidatzera.[12] Nolanahi ere, ura giza kontsumorako erabiltzen zen guztietan, kanala gangaz, ganga faltsuz, harrizko plakaz edo tegulaz estalita zegoen.

Akueduktu ospetsuak

Hemen bakarrik adibide batzuk jaso egin ditugu:

Iruditegia

Erreferentziak

  1. ↑ https://definicion.de/acueducto/
  2. ↑ https://www.hiru.eus/es/historia/pais-vasco-y-romanizacion
  3. ↑ https://etimologias.dechile.net/?acueducto
  4. ↑ https://www.jw.org/es/biblioteca/revistas/g201411/acueductos-romanos-ingeniería/
  5. ↑ https://web.archive.org/web/20050312040650/http://centros5.pntic.mec.es/ies.victoria.kent/Rincon-C/Curiosid/rc-69/rc-69.htm
  6. ↑ https://www.iagua.es/noticias/locken/17/02/08/pioneros-agua-historia
  7. ↑ Sewell, Robert (1900). A Forgotten Empire (Vijayanagar): A Contribution to the History of India (Google Books). ISBN 9788120601253.[1]
  8. ↑ https://www.britannica.com/technology/aqueduct-engineering
  9. ↑ Alvarado, Guillermo E.; Soto, Gerardo J. (1 de octubre de 2008ko urriaren 1a). «Volcanoes in the pre-Columbian life, legend, and archaeology of Costa Rica (Central America)». Journal of Volcanology and Geothermal Research 176 (3): 356-362. [2].
  10. ↑ https://www.srilanka.travel/yoda-ela
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20220331191344/http://www.ccpems.exactas.uba.ar/CDs/CDAgua/contents/agua_hombre/agua_hombre_historia/agua_hombre_historia_en_tiempos_romanos.htm
  12. ↑ https://www.abc.es/viajar/top/20140115/abci-acueductos-romanos-201401071106_1.html

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Read other articles:

Colgate-Palmolive

Colgate-Palmolive CompanyJenispublik (NYSE: CL)Industriproduk konsumenKantorpusatNew York City, New York, Amerika SerikatWilayah operasiSeluruh duniaTokohkunciIan M. Cook(CEO)Pendapatan$17.420 jutaTotal aset$13.876 jutaSitus webwww.colgatepalmolive.com Colgate-Palmolive Company (NYSE: CL) adalah sebuah perusahaan publik asal Amerika Serikat yang bergerak di industri produk konsumen.[1] Saat ini, markas pusat Colgate-Palmolive Company terletak di 300 Park Ave., New York City, New York,...

 

Gandhara

Gandhara juga merupakan nama kuno kota Peshawar, Pakistan. Gandhāra (bahasa Pashtun: ګندارا, bahasa Urdu: گندھارا, Sanskerta: गन्धार) adalah kerajaan kuno di wilayah India Barat, tepatnya di lembah sungai Swat dan Kabul serta Dataran Tinggi Pothohar, kini wilayah Pakistan utara dan Afganistan timur.[1] Kota utamanya adalah Purushapura (kini Peshawar), secara harfiah bermakna kota para manusia,[2] dan Takshashila (kini Taxila).[3] K...

 

Perkawinan (film)

Halaman ini berisi artikel tentang film. Untuk hubungan antar pribadi, lihat Perkawinan. PerkawinanSutradaraWim UmbohProduserAnnie MamboDitulis olehWim UmbohNarto ErawanPemeranSophan SophiaanWidyawatiKusno SudjarwadiDicky ZulkarnaenRahayu EffendiKomalasariRd MochtarYan BastianEmilia ContessaPenata musikIdris SardiSuparman SidikSinematograferGaby MamboLukman Hakim NaimPenyuntingWim UmbohUraoka K.DistributorAries Raya InternationalFar Eastern Film CoTanggal rilis1972Durasi109 menitNegaraI...

Esther Williams

American swimmer and actress (1921–2013) Esther WilliamsWilliams in 1950BornEsther Jane Williams(1921-08-08)August 8, 1921Inglewood, California, U.S.DiedJune 6, 2013(2013-06-06) (aged 91)Beverly Hills, California, U.S.Alma materLos Angeles City CollegeOccupations Swimmer actress Years active1942–1963Height5 ft 8 in (173 cm)Spouses Leonard Kovner ​ ​(m. 1940; div. 1944)​ Ben Gage ​ ​(m. 1...

 

Percobaan konformitas Asch

Contoh dari pasangan kartu yang digunakan Asch dalam percobaannya. Partisipan diminta untuk mencari garis yang ukurannya sama di kartu sebelah kiri pada pilihan jawaban di kartu sebelah kanan. Percobaan konformitas Asch adalah sebuah percobaan yang diadakan oleh Solomon Asch pada tahun 1951 untuk melihat sejauh mana kekuatan konformitas dalam suatu kelompok terhadap individu.[1] Seorang partisipan beserta beberapa aktor yang berpura-pura menjadi partisipan dikumpulkan dalam satu ruang...

 

Emma Hwang

Scientist with Wyle Laboratories and aquanaut on NEEMO 5 Emma HwangBornYu-liang Hwang (1970-07-21) July 21, 1970 (age 53)TaiwanEducationB.A., Biomedical Engineering, Boston University; M.S., Biomedical Engineering, M.S., Electrical Engineering Systems, University of Michigan; Ph.D., Biomedical Engineering, University of MichiganOccupationScientistEmployerWyle LaboratoriesKnown forAquanaut Emma Y. Hwang (born Yu-liang Hwang on July 21, 1970) is a scientist with Wyle Laboratories.[...

Susur pesisir

Susur pesisir dekat Porthclais, Pembrokeshire Susur pesisir adalah pergerakan di sepanjang zona intertidal[1] dari garis pantai berbatu dengan berjalan kaki atau dengan berenang, tanpa bantuan perahu, papan selancar, atau kerajinan lainnya. Susur pesisir memungkinkan seseorang untuk bergerak di zona benturan antara badan air dan pantai tempat gelombang, pasang surut, angin, bebatuan, tebing, selokan, dan gua berkumpul. Istilah susur pesisir dalam Bahasa Inggris yaitu coasteering dicet...

 

USS Screven

Cargo ship of the United States Navy USS Screven (AK-210) seen here prior to commissioning, possibly fitting out or undergoing trials at Leathem D Smith Shipbuilding Co., Sturgeon Bay, Wisconsin. History United States NameScreven NamesakeScreven County, Georgia Orderedas type (C1-M-AV1) hull, MC hull 2164[1] BuilderLeathem D. Smith Shipbuilding Company, Sturgeon Bay, Wisconsin Yard number330[1] Laid down11 July 1944 Launched30 November 1944 Sponsored byMrs. Harold Roeth Acquir...

 

Operasi Freedom Deal

Operasi Freedom DealBagian dari Perang VietnamTanggal19 Mei 1970 – 15 Agustus 1973LokasiKambojaHasil Tidak jelas, diyakini menunda jatuhnya Kamboja ke tangan Khmer Merah.[1]Pihak terlibat Amerika Serikat Republik Khmer Republik Demokratik Vietnam Khmer MerahTokoh dan pemimpin Richard M. Nixon Pol PotKorban Pejuang Khmer Merah dan warga sipil Kamboja: 40,000–150,000 tewas[2][3][4] Angka tersebut merujuk kepada seluruh pengeboman AS terhadap Kamboja, termasuk...

قائمة المثنيات في اللغة العربية

الملح والسّكر يُلقّبان بالأبيضان.المُثنّيات المتلازمة في اللغة العربية أو الثنائيات في اللغة العربية أو المثان العربيّة[1]، وتُعرف أيضاً بالمثنّيات التي لا تُفرد ولا تُجمع وذُكرت في بعض الكتب باسم ما جاء مثنى في مستعمل الكلام[2] هي مجموعة مصطلحات تأتي على أوزان ...

 

Denial of Violence

Denial of Violence PengarangFatma Müge GöçekJudul asliDenial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789–2009BahasaBahasa InggrisPenerbitOxford University PressTanggal terbit2015Jenis mediaCetak (Sampul keras)Halaman656 halaman Denial of Violence: Ottoman Past, Turkish Present and Collective Violence Against the Armenians, 1789–2009 adalah buku yang terbit pada 2015, ditulis oleh seorang sosiolog Turki Fatma Müge Göçe...

 

Virginia McKenna

British actress (born 1931) DameVirginia McKennaDBEMcKenna at an anti badger cull demonstration, Westminster, London, June 2013BornVirginia Anne McKenna (1931-06-07) 7 June 1931 (age 93)Marylebone, County of London, (now Inner London) EnglandAlma materRoyal Central School of Speech and DramaOccupation(s)Stage and screen actress, authorYears active1952–presentSpouses Denholm Elliott ​ ​(m. 1954; div. 1957)​ Bill Travers ​&#...

Atotonilco el Alto

Para otros usos de este término, véase Atotonilco. Atotonilco el Alto Localidad Fotomontaje BanderaEscudo Atotonilco el AltoLocalización de Atotonilco el Alto en México Atotonilco el AltoLocalización de Atotonilco el Alto en JaliscoCoordenadas 20°33′02″N 102°30′15″O / 20.550555555556, -102.50416666667Entidad Localidad • País México México • Estado Jalisco • Municipio Atotonilco el AltoAltitud   • Media 1602 m s. n. m.Poblaci�...

 

Samir Amin

Egyptian-French economist and political scientist (1931–2018) Samir AminSamir Amin on the Eurocrisis at the 2012 Subversive Festival in ZagrebBorn(1931-09-03)3 September 1931Cairo (Kingdom of Egypt) Died12 August 2018(2018-08-12) (aged 86)14th arrondissement of Paris (France) Resting placePère Lachaise Cemetery Alma materLycée Français du CaireSciences PoInstitut national de la statistique et des études économiques OccupationEconomist  Part of a serie...

 

Lydie

Cet article concerne l’ancien pays d'Asie Mineure. Pour le prénom, voir Lydie (prénom). Ne doit pas être confondu avec Lycie. Position de la Lydie en Asie Mineure. L'Asie Mineure au temps des Diadoques. Diocèse d'Asie vers 400. La Lydie est un ancien pays d'Asie Mineure, proche de la mer Égée, dont la capitale était Sardes. Elle devient le cœur d'un royaume qui prend une grande importance politique durant la première moitié du VIe siècle av. J.-C., en particulier s...

Loutrophoros

Protoattic loutrophoros-amphora by the Analatos Painter, c. 680 BC, Louvre (CA 1960) A loutrophoros (Ancient Greek: λουτροφόρος; Greek etymology: λουτρόν/loutron and φέρω/pherō, English translation: bathwater and carry) is a distinctive type of Greek pottery vessel characterized by an elongated neck with two handles. The loutrophoros was used to carry water for a bride's pre-nuptial ritual bath, and in funeral rituals, and was placed in the tombs of the unmarried.[1...

 

Melito Irpino

Melito Irpinocomune Melito Irpino – VedutaIl municipio e la piazza degli Eroi LocalizzazioneStato Italia Regione Campania Provincia Avellino AmministrazioneSindacoMichele Spinazzola (lista civica Democrazia e progresso) dal 26-5-2014 (2º mandato dal 27-5-2019) TerritorioCoordinate41°06′15″N 15°03′12″E41°06′15″N, 15°03′12″E (Melito Irpino) Altitudine461 m s.l.m. Superficie20,68 km² Abitanti1 773[1] (31-3-202...

 

4月16日

2024年 4月（卯月） 日 月 火 水 木 金 土 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 日付の一覧 各月 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 4月16日（しがつじゅうろくにち）は、グレゴリオ暦で年始から106日目（閏年では107日目）にあたり、年末まであと259日ある。 できごと スコットランドのジャコバイト最後の抵抗戦、カロデンの戦い（1746年） ウィリアム・スミス・�...

Anna I di Russia

Anna I di RussiaImperatrice e Autocrate di tutte le RussieStemma In carica30 gennaio 1730[1] – 28 ottobre 1740[2] Incoronazione28 aprile 1730 PredecessorePietro II SuccessoreIvan VI Reggente del Ducato di Curlandia e SemigalliaIn carica1711 - 1730 PredecessoreFederico Guglielmo Kettler SuccessoreFerdinando Kettler Nome completoAnna Ivanovna RomanovaАнна Ивановна Романова NascitaMosca, 7 febbraio 1693 MorteSan Pietroburgo, 28 ottobre 1740 Luogo di se...

 

Xian de Hui'an

Cet article est une ébauche concernant la Chine. Vous pouvez partager vos connaissances en l’améliorant (comment ?) selon les recommandations des projets correspondants. Huì'ān Xiàn 惠安县 Administration Pays Chine Province ou région autonome Fujian Préfecture Quanzhou Statut administratif Xian Code postal 362100[1] Indicatif +86 (0) Démographie 1 264 830 hab. (1999) Densité 1 601 hab./km2 Géographie Coordonnées 24° 58′ 52″ no...