Κιργιζικά
Кыргыз тили, кыргызча‎ και кыргызча
Ταξινόμηση	Αλταϊκές γλώσσες Τουρκικές γλώσσες Δυτικές τουρκικές γλώσσες Κιργιζο-Αλταϊκές γλώσσες
Σύστημα γραφής	κυριλλικό αλφάβητο και αραβικό αλφάβητο
Κατάσταση
Επίσημη γλώσσα	Κιργιστάν ! Κιργιστάν
Ρυθμιστής	Δεν υπάρχει επίσημος ρυθμιστής
ISO 639-1	ky
ISO 639-2	kir
ISO 639-3	kir
SIL	KIR

Η Κιργιζική γλώσσα είναι μια γλώσσα που ανήκει στην Τουρκική οικογένεια γλωσσών, και μαζί με τα Ρωσικά είναι η επίσημη γλώσσα της Κιργιζίας. Γενετικά βρίσκεται πιο κοντά στην Αλταϊκή και λιγότερο στην Καζακική. Εντούτοις, η γλωσσική σύγκλιση που παρατηρείται στις μέρες μας έχει ως αποτέλεσμα έναν όλο και μεγαλύτερο βαθμό αμοιβαίας κατανόησης ανάμεσα στην Κιργιζική και την Καζακική γλώσσα.

Η Κιργιζική μιλιέται από τέσσερα εκατομμύρια περίπου ανθρώπους στην Κιργιζία, την Κίνα, το Αφγανιστάν, το Καζακστάν, το Τατζικιστάν, την Τουρκία, το Ουζμπεκιστάν, το Πακιστάν και τη Ρωσία. Η Κιργιζική γράφονταν παραδοσιακά σε μια τροποποιημένη Περσοαραβική γραφή μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα, όταν το λατινικό αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε για λίγο. Εντούτοις, λόγω της Σοβιετικής επιρροής, μια τροποποιημένη μορφή Κυριλλικού αλφαβήτου τελικά έγινε το επίσημο σύστημα γραφής και παρέμεινε έτσι μέχρι σήμερα (αν και η Αραβική γραφή χρησιμοποιείται ακόμα μεταξύ κάποιων Κιργιζίων). Όταν η Κιργιζία έγινε ανεξάρτητο κράτος ακολουθώντας την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, υπήρχε μια λαοφιλής ιδέα μεταξύ κάποιων Κιργίζιων πολιτικών να επιστρέψουν εκ νέου τη γλώσσα τους στο λατινικό αλφάβητο. Εντούτοις, αυτό το σχέδιο ποτέ δεν εφαρμόστηκε.

Οι πρώτοι άνθρωποι που ήταν γνωστοί με το όνομα Κιργίζιοι αναφέρονται σε πρώιμες μεσαιωνικές Κινεζικές πηγές ως βόρειοι γείτονες και σε μερικές άλλες ως υποτελείς της αυτοκρατορίας της Τουρκικής στέπας με βάση την περιοχή της Μογγολίας. Οι Κιργίζιοι ήταν αναμιγμένοι στο διεθνές οδικό σύστημα εμπορίου γνωστό ευρέως και ως Δρόμος του Μεταξιού όχι νωρίτερα από τα τέλη του 8ο αιώνα. Περίπου την εποχή της καταστροφής τους από την Αυτοκρατορία των Ουϊγούρων το 840, μιλούσαν μια Τουρκική γλώσσα λίγο διαφορετική από την Αρχαία Τουρκική, την οποία και έγραφαν στο ίδιο ρουνικό αλφάβητο. Μετά τη νίκη τους κατά των Ουϊγούρων οι Κιργίζιοι δεν κατέλαβαν τη Μογγολική στέπα, και η ιστορία τους για αρκετούς αιώνες μετά από αυτήν την περίοδο είναι ελάχιστα γνωστή, αν και αναφέρεται σε μεσαιωνικά γεωγραφικά έργα ότι ζούσαν όχι πολύ μακρυά από την τωρινή τους εγκατάσταση.

Πρόγονοι των σημερινών Κιργιζίων πιστεύεται από κάποιους ότι είναι φυλές της Σιβηρίας που ήρθαν σε επαφή με την Τουρκική κουλτούρα μετά την κατάκτηση των Ουϊγούρων και την εγκατάστασή τους στην περιοχή Ορχόν, κοιτίδα της αρχαιότερης καταγεγραμμένης Τουρκικής γλώσσας,τον ένατο αιώνα. Η ανακάλυψη της κουλτούρας των Παζιρίκ και των Ταστίκ τους απεικονίζει ως ένα κράμα Τουρκικών και Ιρανικών νομαδικών φυλών. Κινεζικές και Μουσουλμανικές πηγές της περιόδου του 7ου–12ου αιώνα περιγράφουν τους Κιργίζιους ως κοκκινομάλληδες με ξανθή επιδερμίδα και γαλαζοπράσινα μάτια.

Η καταγωγή των Κιργιζίων από τους αυτόχθονες Σιβηρικούς πληθυσμούς έχει επιβεβαιωθεί από την άλλη από τις πρόσφατες γενετικές μελέτες.^[1] Είναι αξιοπρόσεκτο ότι το 63% των σύγχρονων Κιργίζιων αντρών μοιράζονται την απλοομάδα R1a1 (Y-DNA) με τους Τατζίκους κατά (64%), με τους Ουκρανούς κατά (54%), με τους Πολωνούς κατά (56%) και με τους Ισλανδούς ακόμα κατά (25%). Η απλοομάδα R1a1 (Y-DNA) πιστεύεται ότι είναι ένας δείκτης των ομιλητών της Πρωτοϊνδοευρωπαϊκής γλώσσας. Αυτό πιθανώς να εξηγεί την παρατηρούμενη ανοιχτή επιδερμίδα και τα γαλαζοπράσινα μάτια των πρώιμων Κιργιζίων.

Αν προήλθαν από τις Σαμοϊκές φυλές της Σιβηρίας, οι Κιργίζιοι θα μιλούσαν μια γλώσσα της Ουραλικής γλωσσικής οικογένειας όταν έφθασαν στην περιοχή Όρχον. Εάν κατάγονται από τις φυλές του Γιενισέϊ, θα έχουν προέλθει από έναν λαό με το ίδιο όνομα που άρχισε να έρχεται στην περιοχή της σημερινής Κιργιζίας από την περιοχή του ποταμού Γιενισέϊ της Κεντρικής Σιβηρίας τον δέκατο αιώνα, μετά από την κιργιζική κατάκτηση των Ουϊγούρων στα ανατολικα τον αμέσως προηγούμενο αιώνα. Εντούτοις, οι ενθνογράφοι αμφισβητούν θεωρία της καταγωγής από τον Γιενισέϊ λόγω των πολύ στενών πολιτιστικών και γλωσσικών δεσμών μεταξύ των Κιργιζίων και των Καζάκων. Εντούτοις, οι πρώϊμες περιγραφές των Κιργιζίων στις Κινεζικές πηγές αναφέρουν ότι αυτοί είχαν 'κόκκινα μαλλιά και πράσινα μάτια', τυπικά χαρακτηριστικά δηλαδή των καυκασιοειδών ανθρώπων που μιλούσαν την Ινδο-Ευρωπαϊκή γλώσσα της εποχής τους, και οι οποίοι ζούσαν ακόμα στην Κεντρική Ευρασία. Επιπλέον, φαίνεται να μην υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος γλωσσολογικά λόγος να συνδέσουμε την Κιργιζική είτε με την Ουραλική ή με τη Γιενισέϊ γλωσσική οικογένεια. Είναι άλλωστε αμφισβητούμενο εάν η Κιργίζιοι της σύγχρονης εποχής είναι πράγματι άμεσοι απόγονοι των Κιργιζίων των πρώιμων μεσαιωνικών χρόνων.

Κατά την περίοδο της τσαρικής διοίκησης (1876–1917), οι Καζάκοι και οι Κιργίζιοι αποκαλούνταν αμφότεροι ως Κιργίζιοι, με αυτό το οποίο τώρα οι Κιργίζιοι υπονομάζονται όταν είναι αναγκαίο ως Καρά-Κιργκίζ ή "μαύροι Κιργίζιοι" (Οι τουρκικές ομάδας συχνά χρησιμοποιούσαν χρωματικούς όρους για να υποδηλώσουν την διάκριση εντός της ίδιας ομάδας που βασίζονταν στη γεωγραφία και με τον όρο μαύροι αναφέρονταν στις νότιες ομάδες). Παρόλο που η Κιργιζική γλώσσα είναι γενετικά τμήμα της ίδιας ομάδας όπως η Αλτάι και άλλες γλώσσες της βορειοανατολικής Κιργιζίας, λόγω της σύγκλισης με την Καζακική τα πρόσφατα έτη η σύγχρονη γλώσσα τους είναι σε κάποιο βαθμό παρόμοια με την Καζακική, αν και οι δύο μερικές φορές θεωρούνται ως τμήμα της γλώσσας Νογκάι των Κιπτσάκ, υποομάδα των Τουρκικών γλωσσών. Ωστόσο, παρά την Καζακική επιρροή, τα Κιργιζικά παραμένουν πολύ πιο κοντά στην Αλταϊκή παρά στην Καζακική. Η σύγχρονη Κιργιζική γλώσσα δεν είχε μια τυποποιημένη μορφή μέχρι το 1923, εποχή κατά την οποία εισήχθη ένα αλφάβητο βασισμένο στα αραβικά. Αυτό αντικαταστάθηκε από ένα Λατινογενές αλφάβητο, που αναπτύχθηκε από τον Κασίμ Τιριστάνοφ το 1928 και σε ένα βασισμένα στην Κυριλλική το 1940. Στα χρόνια που ακολούθησαν άμεσα την ανεξαρτησία, μια ακόμα αλλαγή στο αλφάβητο συζητήθηκε, αλλά το θέμα δεν φαίνεται να προκαλεί στην Κιργιζία τα ίδια πάθη όπως σε άλλες πρώην Δημοκρατίες της Σοβιετικής Ένωσης, ίσως επειδή το Κιργιζικό Κυριλλικό αλφάβητο είναι σχετικά απλό και ιδιαίτερα καλά προσαρμοσμένο στη γλώσσα.

Μια σημαντική διαφορά μεταξύ της Κιργιζίας και του Καζακστάν είναι ότι οι Κιργίζιοι κατέχουν και χρησιμοποιούν άριστα τη γλώσσα τους σχεδόν σε καθολικό επίπεδο, ενώ η γλωσσική φάση της εθνικής ταυτότητας δεν είναι τόσο σαφής στην πολύ μεγαλύτερη εδαφικά περιοχή και πληθυσμό του Καζακστάν. Όπως και στο Καζακστάν, η άριστη κατοχή της γλώσσας μεταξύ των Ευρωπαίων κατοίκων της Κιργιζίας είναι πολύ σπάνια. Στις αρχές του 1990, η κυβέρνηση του Ασκάρ Ακάγιεφ επεδίωξε με μια επιθετική πολιτική την εισαγωγή της Κιργιζικής ως επίσημη γλώσσα, εξαναγκάζοντας τον εναπομείναντα Ευρωπαϊκό πληθυσμό να χρησιμοποιεί την Κιργιζική στις περισσότερες περιπτώσεις στον δημόσιο χώρο. Η δημόσια πίεση για να εφαρμόσει αυτήν την αλλαγή υπήρξε επαρκώς ισχυρή, τόσο που ένας Ρώσος μέλος της κυβέρνησης του Προέδρου Ακάγιεφ δημιούργησε δημόσιο σκάνδαλο το 1992 απειλώντας να παραιτηθεί προκειμένου να δραματοποιήσει την πίεση για "Κιργιζοποίηση" του μη αυτόχθονα πληθυσμού. Το 1992 ένας νόμος καλούσε όλες τις δημόσιες υπηρεσίες να προσαρμοστούν για την πλήρη μετατροπή στην Κιργιζική μέχρι το 1997. Αλλά τον Μάρτιο του 1996, το Κοινοβούλιο της Κιργιζίας πέρασε έναν νόμο με τον οποίο έκανε τη Ρωσική επίσημη γλώσσα παράλληλα με τα Κιργιζικά σημειώνοντας έτσι μια αντιστροφή του προηγούμενου αισθήματος. Η ουσιαστική πίεση της Ρωσίας ήταν ένας ισχυρός παράγοντας για αυτήν την αλλαγή, που ήταν τμήμα μιας γενικότερης επαναπροσέγγισης με τη Ρωσία που ζήτησε ο Ακάγιεβ.

Τα συμφωνικά φωνήματα /k/, /g/, και /ŋ/ έχουν σταφυλικές εκφορές ([q], [ɢ], και [ɴ] αντίστοιχα) σε όπισθεν φωνηεντικά πλαίσια (πριν τα όπισθεν φωνήεντα). Σε έμπροσθεν φωνηεντικά περιβάλλοντα, το /g/ συριστικοποιείται ανάμεσα στα continuants (to [ɣ]), και σε όπισθεν φωνηεντικά περιβάλλοντα τόσο το /k/ όσο και το /g/ συριστικοποιούνται (σε [χ] και [ʁ] αντίστοιχα). Επιπροσθέτως, το υγρό /l/ εκφέρεται ως ραχιαίο /ɫ/ σε όπισθεν φωνηεντικά πλαίσια. Άλλα σύμφωνα έχουν ελαφρώς διαφορετικές εκφορές σε εμπρόσθια - σε αντίθεση με όπισθεν-φωνηεντικά πλαίσια και ανάλογα αν βρίσκονται μεταξύ continuants ή όχι, αλλά αυτά είναι τα πιο σαφή παραδείγματα.

Στα Κιργιζικά, οι καταλήξεις που ξεκινούν με /n/ παρουσιάζουν ενίσχυση της ηχηρότητας του /n/ σε [d] μετά από τα σύμφωνα (περιλαμβάνοντας και το /j/), και μείωση της φωνητικότητας σε [t] μετά από άφωνα σύμφωνα, π.χ. το οριστικό πρόθεμα της αιτιατικής -NI συμπεριφέρεται ως εξής: кемени η βάρκα, айды ο μήνας, торду το δίχτυ, колду το χέρι, таңды η αυγή, көздү το μάτι, башты το κεφάλι.

Οι καταλήξεις που αρχίζουν με /l/ παρουσιάζουν επίσης ελάττωση ήχου και φωνής, αν και μόνο μετά από σύμφωνα ίσης ή χαμηλότερης ηχηρότητας από το /l/, π.χ. η κατάληξη του πληθυντικού -LAr συμπεριφέρεται ως εξής: кемелер βάρκες, айлар μήνες, торлор δίχτυα, колдор χέρια, таңдар αυγές, көздөр μάτια, баштар κεφάλια. Άλλες /l/- αρχικά επιθήματα, όπως το -LA, μια κατάληψη ουσιαστικοποιημένου ρήματος, και -LUU, μια κατάληξη ουσιαστικοποιημένου επιθέτου, μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε με /l/ ή /d/ μετά το /r/; π.χ. тордо-/торло- παγιδεύω με δίχτυ/υφαίνω, түрдүү/түрлүү ποικίλος.

Δείτε πιο κάτω την ενότητα για την πτώση για περισσότερα παραδείγματα.

Η Κιργιζική στην Κιργιζία χρησιμοποιεί ένα τροποποιημένο Κυριλλικό αλφάβητο το οποίο χρησιμοποιεί όλα τα Ρωσικά γράμματα καθώς και αυτές τα πρόσθετα γράμματα: ң, ү, ө

Στη Ζινγιάνγκ, χρησιμοποιείται ένα τροποποιημένο Αραβικό αλφάβητο.

Τα ουσιαστικά στην Κιργιζική παίρνουν μια σειρά από καταλήξεις που αλλάζουν σύμφωνα με τη φωνητική αρμονία και το είδος του συμφώνου που προηγείται της κατάληξης (δείτε την ενότητα της φωνολογίας).

Η Κιργιζική έχει οχτώ προσωπικές αντωνυμίες:

Οι κλίσεις των αντωνυμιών απεικονίζονται στον παρακάτω πίνακα. Οι αντωνυμίες ενικού αριθμού (με την εξαίρεση του сиз, οι οποίες συνήθως είναι πληθυντικού) παρουσιάζουν ανωμαλίες, ενώ οι αντωνυμίες πληθυντικού όχι. Οι μη ομαλοί τύποι εμφανίζονται με έντονα γράμματα.

Επιπλέον εκτός από τις αντωνυμίες, υπάρχει και μια σειρά από δέσμες μορφημάτων που αφορούν το πρόσωπο.

Για να σχηματίσουμε αναφορικές προτάσεις, στα Κιργιζικά ουσιαστικοποιούμε τις ρηματικές φράσεις. Για παράδειγμα, η φράση «Δεν ξέρω τί είδα» θα αποδίδονταν ως «Мен эмнени көргөнүмдү билбейм» (Men emneni körgönümdü bilbeym): I what-ACC.DEF see-ing-1st.SG-ACC.DEF know-NEG-1st.SG, ή χοντρικά «Δεν ξέρω εμένα να το έχω δει αυτό», όπου η ρηματική φράση «Εγώ είδα κάτι» ως ονομαστικό αντικείμενο του ρημάτος «ξέρω». Η πρόταση αυτή είναι επίσης ένα θαυμάσιο παράδειγμα της Κιργιζικής φωνηεντικής αρμονίας (παρατηρήστε ότι όλοι οι φωνηεντικοί φθόγγοι είναι εμπρόσθια φωνήεντα).

Πολλές στρατηγικές ουσιαστικοποίησης χρησιμοποιούνται καθώς εξαρτώνται από τις προσωρινές ιδιότητες της σχετικής ρηματικής φράσης: -GAn(dIK) γενικά για τον αόριστο, -AAr για μελλοντικά εν δυνάμει μη πραγματοποιηθέντα γεγονότα, και -A turgan(dɯq) για μη συντελεσμένα γεγονότα είναι τα πιο κοινά. Η copula έχει μια μη ομαλή σχετικοποιημένη μορφή ως экен(дик) η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί αντίστοιχα σε μορφές του ρήματος бол- be (болгон(дук), болоор). Σχετικοποιημένες ρηματικές μορφές μπορεί, και συχνά το κάνουν, να παίρνουν ουσιαστικοποιημένες κτητικές καταλήξεις καθώς και καταλήξεις εν γένει.

• Root Vowels and Affix Vowels: Height Effects in Kyrgyz Vowel Harmony
• Ασκήσεις για Κιργιζικά (στα Γιαπωνέζικα)
• The Talking Kyrgyz Phrasebook
• Кыргыз тили – Διάφορες πηγές για τα Κιργιζικά (στη Ρωσική)

• Library of Congress, Country Studies, Kyrgyzstan
• Comrie, Bernard. 1983. The languages of the Soviet Union. Cambridge: Cambridge University Press
• Beckwith, Christopher I. 1987/1993. "The Tibetan Empire in Central Asia." Princeton: Princeton University Press
• Tchoroev, Tyntchtykbek. 2003. The Kyrgyz.; in: The History of Civilisations of Central Asia, Vol. 5, Development in contrast: from the sixteenth to the mid-nineteenth century /Editors: Ch. Adle and Irfan Habib. Co-editor: Karl M. Baipakov. – UNESCO Publishing. Multiple History Series. Paris. - Chapter 4, p. 109 – 125. (ISBN 92-3-103876-1)

Έκδοση της Βικιπαίδειας στην Κιργιζική γλώσσα