Ο Βίκος(Vicia) είναι γένος που περιλαμβάνει περίπου 140 είδηανθοφόρων φυτών, τα οποία είναι κοινώς γνωστά ως βίκοι. Ανήκει στη οικογένεια των Κυαμοειδών(Fabaceae). Τα είδη είναι ιθαγενή στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική, τη Νότια Αμερική, την Ασία και την Αφρική. Κάποια άλλα γένη της υποοικογένειάς των Ψυχανθών(Faboideae), φέρουν επίσης ονόματα (στα αγγλικά) τα οποία είναι παράγωγα της λέξης «vetch» (= «βίκος»), για παράδειγμα, τα φυτά με την αγγλική ονομασία vetchling (γένος Lathyrus (λάθυρος)) ή τα milkvetch (γένος Astragalus (αστράγαλος)). Η κουκιά(Vicia faba), μερικές φορές χωρίζεται στο μονοτυπικό γένος Faba· παρόλο που δεν χρησιμοποιείται συχνά σήμερα, είναι ιστορικής σημασίας στην ταξινόμηση των φυτών, όπως το ομώνυμο της τάξης Fabales, το Fabaceae και τα Faboideae. Η ομοιογένειαVicieae στην οποία τοποθετούνται οι βίκοι, έχει πάρει το όνομά της από τη σημερινή ονομασία του γένους. Μεταξύ των στενών αρτίγονων συγγενών των βίκων, είναι οι φακές (γένος Lens) και τα πραγματικά μπιζέλια (γένος Pisum).
Χρήση από τον άνθρωπο
Το ρόβι(Vicia ervilia) ήταν μια από τις πρώτες εξημερωμένες καλλιέργειες. Αναπτύχθηκε στην Εγγύς Ανατολή, πριν από περίπου 9.500 χρόνια, ξεκινώντας ίσως ακόμη και μια ή δύο χιλιετίες νωρίτερα, κατά τη διάρκεια της προ-κεραμικής Νεολιθικής Α. Μέχρι την εποχή του Κεραμικού Γραμμικού πολιτισμού της Κεντρικής Ευρώπης - πριν από περίπου 7.000 χρόνια - τα κουκιά (Vicia faba) είχαν εξημερωθεί. Ο βίκος βρέθηκε στις Νεολιθικές και Eneolithic θέσεις στη Βουλγαρία, την Ουγγαρία και τη Σλοβακία.[1] Και την ίδια στιγμή, στο αντίθετο άκρο της Ευρασίας, οι Hoabinhian επίσης χρησιμοποιούσαν τα κουκιά για την ανάπτυξη της γεωργίας, όπως φαίνεται και από τους σπόρους που βρέθηκαν στο "Σπήλαιο του Πνεύματος" της Ταϊλάνδης.[2]
Αν και ο Βερνάρδος του Κλερβό μοιράστηκε ψωμί από αλεύρι βίκου με τους μοναχούς του κατά τη διάρκεια του λιμού του 1124-1126,
«Το ψωμί τους παλαιό σαν τους προφήτες, ήταν φτιαγμένο από κριθάρι, κεχρί και βίκο και ήταν τόσο άθλιας ποιότητας που μια φορά στην επίσκεψη ενός μοναχού, θρηνώντας δυστυχώς τη δεινή τους θέση, πήρε μαζί του μερικά από αυτά, που είχαν τεθεί μπροστά του στο σπίτι των επισκεπτών, ώστε θα μπορούσε να δείξει σε όλους το θαύμα των ανδρών και τέτοιων ανδρών που ζουν παρόμοια.»
— Άγιος Βερνάρδος του Clairvaux(Saint Bernard of Clairvaux), (Vita Prima I.v.25, αναφερόμενο από τον Williams (1952), σελ. 24).
[3] σε ένδειξη ταπεινοφροσύνης, τελικά το ρόβι σταμάτησε να χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο, παρά μόνο ως καλλιέργεια έσχατης ανάγκης σε περιόδους λιμού: τα λαθούρια «εμφανίζονται στη λιτή διατροφή των φτωχών έως τον 18ο αιώνα και, επίσης, επανεμφανίστηκαν στη μαύρη αγορά της Νότιας Γαλλίας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», όπως σημειώνει η Maguelonne Toussaint-Samat από τη Μασσαλία.[4] Τα κουκιά όμως παρέμειναν σημαντική καλλιέργεια στην Εγγύς Ανατολή, όπου οι σπόροι τους αναφέρονται στις πηγές των Χετταίων και της Αρχαίας Αιγύπτου, όπου χρονολογούνται περισσότερο από 3.000 χρόνια πριν, καθώς και στην Εβραϊκή Βίβλο,[Σημ. 1] ή στον μεγάλο Κέλτικο οικισμό του Μάντσινγκ από την Λα Τεν Ευρώπης(La Tène Europe) πριν από 2.200 χρόνια. Πιάτα που μοιάζουν με φούλια (ful medames), αναφέρονται στην Ταλμούδ της Ιερουσαλήμ, που συντάχθηκε πριν από το 400 μ.Χ.
Αποδόσεις του βίκου, παγκοσμίως.Το Ουγγρικό λαθούρι (Vicia pannonica), συχνά καλλιεργείται για την παραγωγή ζωοτροφών.
Στην εποχή μας, ο κοινός βίκος (Vicia sativa), έχει επίσης ανέλθει στο προσκήνιο. Μαζί με ποικιλίες κουκιών όπως τα 'αλογο-φάσολα' (horse bean) ή 'χωραφο-φάσολα' (field bean), ο Διεθνής Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας(FAO) τα περιλαμβάνει μεταξύ των 11 πιο σημαντικών οσπρίων στον κόσμο. Καλλιεργούνται - όπως το φουντωτό λαθούρι (Vicia cracca) - ως πηγή γύρης για τις μέλισσες του μεσοκαλόκαιρου, αλλά η κύρια χρήση του κοινού βίκου είναι ως βοσκή(forage)[Σημ. 2][5][6] για τα μηρυκαστικά ζώα, τόσο ως ζωοτροφή(fodder)[Σημ. 3] όσο και ως όσπριο. Το ρόβι, επίσης, καλλιεργείται εκτενώς για το σκοπό αυτό, καθώς και ο τριχωτός βίκος ((Vicia villosa), που επίσης ονομάζεται και κτηνοτροφικός βίκος), ο βάρδος βίκος (Vicia articulata), ο Γαλλικός βίκος (Vicia serratifolia) και το Narbon φασόλι (Vicia narbonensis). Ο Vicia benghalensis και το Ουγγρικό λαθούρι (Vicia pannonica), καλλιεργούνται για την παραγωγή βοσκής και φυτικού λιπάσματος.[Σημ. 4][7]
Το 4-Χλωροϊνδολο-3-οξικό οξύ (4-Cl-IAA), η φυτοορμόνη που βρίσκεται σε αρκετούς βίκους.
Ο τριχωτός βίκος έχει επίσης καθιερωμένες χρήσεις ως χλωρή λίπανση και ως αλληλοπαθητική κάλυψη καλλιεργειών. Όσον αφορά τα κουκιά, είναι γνωστό ότι συσσωρεύουν αργίλιο στον ιστό τους· σε ρυπασμένα εδάφη, μπορεί να είναι χρήσιμη η φυτοαποκατάσταση, αλλά ξηρά φυτά που περιέχουν ένα τοις χιλίοις αργίλιο (και πιθανώς περισσότερο στους σπόρους), μπορεί να μην είναι πλέον βρώσιμα. Τα ισχυρά αυτά φυτά είναι χρήσιμα ως χώροι φωλιάσματος σκαθαριών(beetle bank) για να παρέχουν το βιότοπο(habitat (ecology))[Σημ. 5][8][9] και το καταφύγιο στα σαρκοφάγασκαθάρια και τα άλλα αρθρόποδα ώστε να κρατήσουν χαμηλά τα ασπόνδυλα παράσιτα. Όταν τα οζίδια της ρίζας των κουκιών εμβολιαστούν με το βακτήριο rhodospirillacean Azospirillum brasilense και τον μύκητα glomeracean Glomus Clarum, τα είδη μπορούν επίσης να καλλιεργηθούν παραγωγικά, σε αλατούχα εδάφη.[10][11][12] Στη δεκαετία του 1980, η αυξίνη 4-Cl-ΙΑA (auxin 4-Cl-ΙΑA), μελετήθηκε στη Vicia amurensis και τα κουκιά[13][14] και από το 1990, από τα τελευταία είδη έχουν απομονωθεί οι αντιβακτηριακές γ-θειονίνες φαβατίνη (γ-thionins fabatin) -1 και -2.
Παρά τον μικρό αριθμό χρωμοσωμάτων που διαθέτει (n=6), η κουκιά έχει υψηλή περιεκτικότητα DNA, γεγονός που την καθιστά εύκολη τη δοκιμή μικροπυρήνων από τις άκρες των ριζών, για την αναγνώριση γενοτοξικών ουσιών (genotoxic compounds). Μία λεκτίνη (lectin) από την V. graminea, χρησιμοποιείται για τη δοκιμή της ιατρικώς σημαντικής ομάδας αίματος Ν.
Τοξικότητα
Η λευκοαγγλουτινίνη (Leucoagglutinin), μια τοξική φυτοαιμαγλουτινίνη που βρίσκεται στα ωμά κουκιά (Vicia faba).
Οι βίκοι που καλλιεργούνται ως βοσκή (forage), γενικά είναι τοξικά σε μη μηρυκαστικά (όπως ο άνθρωπος), τουλάχιστον αν καταναλωθούν σε ποσότητα. Βοοειδή και άλογα έχουν δηλητηριαστεί από την V. villosa και την V. benghalensis, δύο είδη που περιέχουν καναβανίνη στους σπόρους τους. Η καναβανίνη, ένα τοξικό ανάλογο του αμινοξέος αργινίνη, έχει εντοπιστεί στη V. villosa (hairy vetch) ως κατασταλτικό της όρεξης για τα μονογαστρικά ζώα, ενώ τα φασόλια Narbon περιέχουν την ταχύτερης δράσης, αλλά ασθενέστερη γ-γλουταμυλο-S-αιθενυλ-κυστεΐνη (γ-glutamyl-S-ethenylcysteine).[15] Στον κοινό βίκο, έχει βρεθεί γ-γλουταμυλ-β-κυανοαλανίνη (γ-glutamyl-β-cyanoalanine). Το ενεργό μέρος αυτού του μορίου είναι η β-κυανοαλανίνη (β-cyanoalanine). Αναστέλλει τη μετατροπή του θειούχου αμινοξέος μεθειονίνη σε κυστεΐνη.
Η κυσταθειονίνη (cystathionine), ένα ενδιάμεσο προϊόν αυτής της βιοχημικής οδού, εκκρίνεται στα ούρα.[16] Αυτή η διαδικασία μπορεί να οδηγήσει αποτελεσματικά στην εξάντληση των ζωτικών προστατευτικών αποθεμάτων της κυστεΐνης, καθιστώντας το σπόρο της Vicia sativa ένα επικίνδυνο συστατικό όταν αναμειγνύεται με άλλες πηγές τοξινών. Το Ισπανικό μείγμα οσπρίου comuña, περιέχει τον κοινό βίκο και το ρόβι, επιπρόσθετα των σπόρων του vetchling(Lathyrus cicera)· μπορεί να δοθεί ως τροφή σε μικρές ποσότητες, στα μηρυκαστικά, αλλά η χρήση της ως βασική τροφή θα προκαλέσει λαθυρισμό(lathyrism)[Σημ. 6] ακόμη και σε αυτά τα ζώα. Επιπλέον, ο κοινός βίκος καθώς και η κουκιά - και πιθανώς άλλα είδη Vicia επίσης - περιέχουν οξειδωτικά όπως convicine, isouramil, divicine και βικίνη (vicine) σε επαρκείς ποσότητες για τη μείωση των επιπέδων γλουταθειόνης (glutathione) του ενζύμου G6PD-σε άτομα με ανεπάρκεια, για να προκαλέσει την ασθένεια του Κυαμισμού(favism). Επίσης, τα κουκιά περιέχουν τη λεκτίνη(lectin)φυτοαιμογλουτινίνη(phytohemagglutinin) και είναι κάπως δηλητηριώδη αν καταναλωθούν ωμά. Οι σχισμένοι σπόροι του κοινού βίκου, μοιάζουν με τις σχισμένες κόκκινες φακές(Lens culinaris) και τους έχει τεθεί κατά καιρούς, λανθασμένα η ετικέτα (mislabelled) ως τέτοια από τους εξαγωγείς ή εισαγωγείς, να πωλούνται για ανθρώπινη κατανάλωση. Σε ορισμένες χώρες, όπου οι φακές είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς - π.χ. Μπανγκλαντές, Αίγυπτο, Ινδία και Πακιστάν - έχουν καθοριστεί απαγορεύσεις εισαγωγών στα ύποπτα προϊόντα, για την αποφυγή αυτού του τύπου απάτης, που μπορεί να είναι δυνητικά επιβλαβής.[15][17]
Οικολογία
Οι ελικοειδείς βλαστοί του μαύρου βίκου (Vicia nigricans) βοηθούν στο να ξεχωρίζει από τα άλλα είδη.
Οι βίκοι έχουν κυλινδρικές ρίζες οζιδίων του ασαφούς τύπου και είναι ως εκ τούτου φυτά που δεσμεύουν το άζωτο. Τα άνθη τους έχουν συνήθως άσπρες με μωβ ή μπλε αποχρώσεις, αλλά μπορεί να είναι κόκκινα ή κίτρινα· που επικονιάζονται από βομβίνους, μέλισσες, μοναχικές μέλισσες (solitary bees) και άλλα έντομα.
Τα περισσότερα άλλα παράσιτα και φυτοπαθογόνα που επηρεάζουν τα λαθούρια, έχουν καταγραφεί στα κουκιά, τα πιο ευρέως καλλιεργούμενα και οικονομικά σημαντικά είδη. Περιλαμβάνουν την άκαρι Balaustium vignae των οποίων οι ενήλικες βρίσκονται στα κουκιά, οι potexviruses[Σημ. 7] μωσαϊκοί ιοί Alternanthera (potexviruses), Alternanthera (mosaic virus), οι μωσαϊκοί ιοί του κίτρινου τριφυλλιού(clover yellow mosaic virus), οι μωσαϊκοί ιοί του λευκού τριφυλλιού (white clover mosaic virus) και αρκετά άλλα είδη του ιού, όπως του μωσαϊκού ιού Bidens(Bidens mosaic virus), τον ιό ράβδωσης του καπνού(tobacco streak virus), τον κρυπτικό ιό του βίκου (Vicia cryptic virus) και τον Vicia faba endornavirus.
Επιλεγμένα είδη
Vicia amoenaΒίκος από την Κασουβία (Kashubia), (Γκντανσκ) Vicia cassubica.Vicia grandiflora.Άνθος μπιζελιού βίκου Vicia pisiformis.Vicia tenuifolia ssp. dalmatica.
Τα φυτά που ήσαν τοποθετημένα προγενέστερα στον βίκο (Vicia) περιλαμβάνουν:
Lens nigricans (ως V. nigricans(M.Bieb.) Janka)
Σημειώσεις
↑Συνήθως μεταφράζονται απλά ως «φασόλια»· τα πράσινα φασόλια (Phaseolus) και είναι ενδημικά στην Αμερική, ενώ ήταν άγνωστα στην Ευρώπη, περίπου πριν από το 1500 μ.Χ.
↑Η βοσκή (forage), είναι φυτικό υλικό (κυρίως φύλλα φυτών και μίσχοι) το οποίo τρώγεται από ζώα βοσκής. Εννοιολογικά, ο όρος «βοσκή» σημαίνει μόνο φυτά που τρώγονται από τα ζώα άμεσα στους βοσκότοπους, φυτικά υπολείμματα ή ανώριμες καλλιέργειες δημητριακών, αλλά επίσης χρησιμοποιείται χαλαρότερα να περιλαμβάνει αυτά που κόβονται για ζωοτροφή και μεταφέρονται στα ζώα ειδικότερα ως σανό ή ενσιρωμένη ζωοτροφή.
↑Η ζωοτροφή (fodder), είναι κάθε γεωργικό προϊόν που χρησιμοποιείται ειδικά για το τάισμα των οικόσιτων ζώων, όπως τα βοοειδή, κατσίκες, πρόβατα, άλογα, κοτόπουλα και χοίρους. Η "ζωοτροφή" αναφέρεται κυρίως στα τρόφιμα που δόθηκαν στα ζώα (συμπεριλαμβανομένων των κομμένων φυτών και που μεταφέρονται σε αυτά) παρά αυτό που θα τραφούν για τον εαυτό τους (βλ. βοσκή). Περιλαμβάνει σανό, άχυρο, ενσιρωμένη ζωοτροφή, συμπιεσμένες και σύμπηκτες τροφές, έλαια, μικτές μερίδες, φύτρα δημητριακών και οσπρίων. Οι περισσότερες ζωοτροφές είναι από τα φυτά, αλλά ορισμένοι κατασκευαστές προσθέτουν συστατικά στις μεταποιημένες τροφές που είναι ζωικής προέλευσης.
↑Στον τομέα της γεωργίας, η χλωρή λίπανση δημιουργείται αφήνοντας εκριζωθέντα ή κουρεμένα μέρη του φυτού να μαραθούν σε έναν αγρό έτσι ώστε να χρησιμεύσουν ως αχυρόστρωμα και τροποποίηση εδάφους. Τα φυτά που χρησιμοποιούνται για χλωρή λίπανση, συχνά καλύπτουν καλλιέργειες κυρίως για το σκοπό αυτό. Χαρακτηριστικά, οργώνονται κάτω και να ενσωματώνονται στο έδαφος, ενώ είναι πράσινα ή λίγο μετά την ανθοφορία. Η χλωρή λίπανση, συνήθως συνδέεται με την βιολογική καλλιέργεια και μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στα αειφόρα ετήσια συστήματα καλλιέργειας.
↑Ένας βιότοπος (habitat (ecology)), είναι ένας οικολογικός ή περιβαλλοντικός τομέας που κατοικείται από ανθρώπους, ένα συγκεκριμένο είδος ζώου, φυτού ή άλλου τύπου οργανισμό. Το μέρος όπου ένα ζωντανό πλάσμα ζει είναι ο βιότοπός του. Είναι ένας χώρος όπου μπορεί να βρει τροφή, στέγη, προστασία και συντρόφους για την αναπαραγωγή.
↑Ο λαθυρισμός ή νευρολαθυρισμός (lathyrism) είναι μια νευρολογική νόσος των ανθρώπων και των οικόσιτων ζώων, που προκαλείται από την κατανάλωση ορισμένων οσπρίων του γένους Lathyrus.
↑Το potexvirus είναι γένος των παθογόνων ιών της τάξης Tymovirales, στην οικογένεια Alphaflexiviridae. Τα φυτά λειτουργούν ως φυσικοί ξενιστές. Επί του παρόντος υπάρχουν 37 είδη του γένους, συμπεριλαμβανομένου του Ιού Χ της πατάτας(Potato virus X). Οι ασθένειες που σχετίζονται με αυτό το γένος, περιλαμβάνουν: συμπτώματα μωσαϊκής και δακτυλιωτής κηλίδωσης (mosaic and ringspot symptoms). Η ονομασία του γένους προέρχεται από τον Ιό Χ της πατάτας (POTato Virus X).
Παραπομπές
↑Daniel Zohary, Maria Hopf & Ehud Weiss (2012). Domestication of Plants in the Old World: the origin and spread of domesticated plants in Southwest Asia, Europe, and the Mediterranean Basin (4th έκδοση). Oxford University Press. ISBN978-0-19-954906-1.
