Τα Ψηλά Βουνά είναι ένα παιδικό μυθιστόρημα του Ζαχαρία Παπαντωνίου που εκδόθηκε τον Δεκέμβριο του 1918 ως αναγνωστικό της Γ' Δημοτικού στο πλαίσιο της βενιζελικήςΓλωσσοεκπαιδευτικής Μεταρρύθμισης του 1917[1] που εισήγαγε τη δημοτική γλώσσα στο Δημοτικό σχολείο. Σε 79 κεφάλαια εξιστορούνται οι εμπειρίες μιας ομάδας συμμαθητών που περνούν τις καλοκαιρινές τους διακοπές στο βουνό. Εκεί μαθαίνουν να λειτουργούν σαν μία κοινότητα και να προστατεύουν το δάσος. Η κοινωνικοποίηση και η οικολογική ευαισθησία είναι οι κεντρικές ιδέες της ιστορίας. Περιλαμβάνονται και ποιήματα (όπως το γνωστό Τσιριτρό). Στην εποχή του το βιβλίο προκάλεσε οξύτατες αντιδράσεις, ώσπου το 1920 αποσύρθηκε, όπως και τα άλλα αναγνωστικά της Μεταρρύθμισης. Επαναφέρθηκε ως αναγνωστικό σε κατοπινά χρόνια. Θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα παιδικά βιβλία στην ελληνική γλώσσα και επανεκδόθηκε πολλές φορές.
Παρουσίαση
Σύνοψη
Η ιστορία, σε συνεχή πλοκή, τοποθετείται κοντά στη Γρανίτσα Ευρυτανίας[2] στα χρόνια της συγγραφής του βιβλίου (1918). Σε 79 κεφάλαια εξιστορούνται οι εμπειρίες 25[3] παιδιών που περνούν ενάμιση μήνα καλοκαιρινών διακοπών στο βουνό Χλωρός συνοδευμένα από έναν ενήλικα. Είναι συμμαθητές της τελευταίας τάξης του Ελληνικού[4] σχολείου. Ζουν σε απλές καλύβες και μαθαίνουν να εξυπηρετούν τις βασικές τους ανάγκες (τροφή, κατάλυμα), να συνεργάζονται (οργάνωση κοινότητας, αλληλεγγύη) και να έρχονται σε επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο (τους κατοίκους του βουνού). Κάθε κεφάλαιο είναι ένα επεισόδιο της ζωής τους. Συνυφαίνονται στην ιστόρηση ποιήματα του Παπαντωνίου, και δημοτικά.
κεφάλαια 1-10 - Προκαταρκτικά. Γοητεύονται από τις φωτιές που βλέπουν αναμμένες από τους βοσκούς στο βουνό («Νὰ ἤμαστε κεῖ πάνω!»). Πείθουν τους γονείς να τους δώσουν άδεια να ζήσουν στο βουνό και γίνονται οι πρώτες ετοιμασίες («ὀχτὼ γερὲς καὶ χαριτωμένες καλύβες»). Το ταξίδι ξεκινά με τραγούδια (κεφ.3, ποίημα Τσιριτρό) και ενθουσιασμό. Πρώτες εντυπώσεις και εργασίες.
κεφ.11 - Ιντερλούδιο: η πρώτη νύχτα και το τραγούδι των γρύλων.
κεφ.12-20 - Πρώτες δραστηριότητες. Διαμορφώνεται μια κοινότητα. («κοινότητα τὴ λέμε τὴ συντροφιά μας. Ὅλα τάχομε μαζί» κεφ.19). Γνωριμία με τους βλάχους: τον Λάμπρο το τσοπανόπουλο και την αδελφή του την Αφρόδω. Τα παιδιά κατασκευάζουν δρόμο για να έχουν εύκολη επικοινωνία με το χωριό.
κεφ.23-29 - Το δάσος και χαρακτηριστικοί τύποι των ντόπιων. Ο Λάμπρος μαθαίνει γραφή κι ανάγνωση («Μὲ μαθαίνετε τὴν ἄλφα;» κεφ.27).
κεφ.30 - Ιντερλούδιο: Είναι Κυριακή, και τα παιδιά ξεκουράζονται στον ίσκιο του πεύκου («Πεῦκο, εὐλογημένο πεῦκο!»).
κεφ.31-43 - Ο τσέλιγκας Γεροθανάσης. Ο σκύλος τους ο Γκέκας. Συναγερμός για την προστασία του δάσους από τους Πουρναρίτες, που «τὸ εἶχαν ἐπάγγελμα νὰ ζοῦνε ρημάζοντας τὸ δάσος» (κεφ.34) πληγώνοντας τα δέντρα για να παίρνουν το ρετσίνι τους (κεφ.36). Τα παιδιά γίνονται δασοφύλακες.
κεφ.44-57 - Ο μεθυσμένος μυλωνάς. Χάνεται ο Φάνης, αγωνία, και ευτυχής κατάληξη. Η αναρρίχηση στον Αραπόβραχο (κεφ.52) διαλύει κάθε φόβο και δεισιδαιμονία (κεφ.53). Ο Θύμιος ο κουδουνάς.
κεφ.58 - Ιντερλούδιο: Ο λύκος επιτίθεται στο κοπάδι (πρωτοπρόσωπη αφήγηση).
κεφ.59-65 - Μετάλλιο δασοπροστασίας στα παιδιά από τον δασάρχη (κεφ.59). Επίσκεψη στους υλοτόμους. Ο δασάρχης τους μυεί στην επιστημονική γνώση για τη δασοπονία, την υλοτομία, τους υδάτινους πόρους.
κεφ.66 - Ιντερλούδιο: πεζοτράγουδο Στὸ νέο καράβι.
κεφ.67-74 - Θύελλα: Οι Πουρναρίτες πλήττονται από πλημμύρα. Η πρώτη έκθεση του Λάμπρου (κεφ.70). Προσκύνημα στο μοναστήρι. Λειτουργία και κατάνυξη.
κεφ.75-78 - Τελευταία επεισόδια: Βλάχικος γάμος. Έθιμα και δημοτικά ποιήματα του γάμου. Η τιμωρία της αλεπούς (κεφ.76). Το μέλλον του Λάμπρου. Αποχαιρετισμοί («Ὁ Γεροθανάσης φοβᾶται μὴ δακρύση.» κεφ.77).
Το Παράρτημα περιλαμβάνει μερικά ποιήματα άσχετα με τη διήγηση και δύο παρτιτούρεςμελοποιημένων ποιημάτων του Παπαντωνίου. Στην πρώτη έκδοση ακολουθούν τα Περιεχόμενα με τα κεφάλαια αριθμημένα και σημείωση για τρία τυπογραφικά λάθη.
Πρόσωπα
Πρωταγωνιστές του βιβλίου είναι η φύση και τα στοιχεία της· το βουνό, τα δέντρα και το ποτάμι.
Κανένα από τα παιδιά της ομάδας δεν πρωταγωνιστεί αν και ξεχωρίζουν ο ρομαντικός Φάνης, ο δυναμικός Αντρέας, ο λαίμαργος Φουντούλης.
Η απουσία ενηλίκων απ' την πλευρά των παιδιών είναι αισθητή. Οι συμμαθητές είναι κάτω από τη χαλαρή εποπτεία του κυρ‑Στέφανου, που τα βοηθά. Σημαντικό ρόλο έχει και ο δασάρχης. Οι γονείς απουσιάζουν τελείως (μόνο δίνουν την άδεια στα παιδιά στο κεφάλαιο 2).
Αντίθετα οι ντόπιοι περιγράφονται με λεπτομέρεια, κυρίως οι βλάχοι τσοπάνηδες που είναι αναπόσταστο μέρος του βουνού: ο περήφανος τσέλιγκας Γεροθανάσης (κεφ.31) και τα εγγόνια του: ο Λάμπρος, ένα ικανό τσοπανόπουλο, η όμορφη Αφρόδω. Οι διάφοροι τύποι του χωριού: ο Κώστας ο κορφολόγος (κεφ.35) που συλλέγει βοτάνια, ο Ζαβοπαναγής που όλο τσακώνεται (κεφ.24), ο μυλωνάς -πάντα μεθυσμένος- (κεφ.45), ο ράφτης (κεφ.9), ο μπαλωματής (κεφ.19), ο Θύμιος ο κουδουνάς (κεφ.55). Οι Πουρναρίτες (κάτοικοι του χωριού Πουρνάρι) είναι οι εχθροί του δάσους, που «τὸ εἶχαν ἐπάγγελμα νὰ ζοῦνε ρημάζοντας τὸ δάσος» (κεφ.34) καταστρέφοντας αλόγιστα τα δέντρα για να πάρουν το ρετσίνι τους.
Κορίτσια δεν υπάρχουν στην παρέα των παιδιών (είναι μαθητές σχολείου αρρένων). Συναρπαστική γυναικεία παρουσία στο έργο είναι η Αφρόδω που «τόσο χαριτωμένο χαμόγελο εἶχε» (κεφ.15). Ο γάμος της δίνει χαρά και λύπη στους μικρούς θαυμαστές της («Ἔπειτα φίλησε καὶ τὰ παιδιά [...] Δάκρυσε ὁ Φουντούλης. Δάκρυσε ὁ Φάνης [...] Ἀφρόδω, καλή μας Ἀφρόδω!» (κεφ.75). Άλλοι γυναικείοι χαρακτήρες είναι η γρια-Χάρμαινα (κεφ.25), η γυναίκα του μυλωνά (κεφ.45).
Σε πρόσωπα μεταμορφώνονται και τα ζώα, που μας μιλούν σε πρώτο πρόσωπο: η αλεπού (κεφ.21), ο σκύλος (κεφ.76), ο λύκος (κεφ.58).
Ποιήματα
Ποιήματα υπάρχουν μέσα στην ιστορία αλλά και ανεξάρτητα, στο Παράρτημα.
Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης ήταν έγχρωμο. Η μαυρόασπρη εικονογράφηση έγινε από τον ζωγράφο και γλύπτηΠέτρο Ρούμπο. Ο ίδιος ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου έκανε αρκετά σχέδια. Ήταν άλλωστε λάτρης των καλών τεχνών. Το 1918, χρονιά της έκδοσης του βιβλίου, έγινε διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης.
Στις αναθεωρημένες μεταγενέστερες εκδόσεις οι εικονογράφοι είναι διαφορετικοί.
Μουσική
Η μουσική έχει ξεχωριστή θέση στη διήγηση· το τραγούδι συνοδεύει κάθε χαρούμενη στιγμή. Αλλά και οι ήχοι του δάσους, του νερού, των κουδουνιών από τα κοπάδια, είναι κι αυτά έντονα μουσικά στοιχεία.
Από τα ποιήματα του Ζαχαρία Παπαντωνίου που υπάρχουν μέσα στο βιβλίο, μελοποιήθηκαν:
"Ο Κόκορας" (κεφ.23) από τη Χαρίκλεια Καλομοίρη[5]
Οι παρτιτούρες των δύο τραγουδιών υπάρχουν στο Παράρτημα της 1ης έκδοσης του 1918.
Θεματολογία
Για τη συγγραφή κάθε αναγνωστικού της Μεταρρύθμισης του 1917, η συντακτική επιτροπή[6] των βιβλίων έθεσε βασικές αρχές και κατευθύνσεις. Οι κεντρικές ιδέες του βιβλίου θα ήταν το συλλογικό πνεύμα, η κοινοτική αλληλεγγύη, η ατομική αυθυπαρξία και η αγάπη της φύσης και του βουνού. Κοντά σ' αυτές καλλιεργούνται και άλλες αξίες παιδαγωγικού χαρακτήρα.
Η καλλιέργεια οικολογικής συνείδησης για την προστασία των φυσικών πόρων είναι βασικό μήνυμα του βιβλίου. (κεφ. 36, 42, 64). Τα παιδιά γίνονται δασοφύλακες και επιβραβεύονται. Συγχρόνως, μαθαίνουν να συνεργάζονται και να λειτουργούν σαν ομάδα («Καθένας ἐργάστηκε γιὰ τὸν ἐαυτό του, ἀλλὰ καὶ γιὰ ὅλους· ὅλοι πάλι δούλεψαν γιὰ τὸν ἕνα.» κεφ.16). Τονίζεται η αλληλεγγύη («Ὁ ἕνας θὰ ἔδινε γιὰ τὸν ἄλλο τὴ ζωή του.» κεφ.52) και η σημασία της κοινωνικής συνεισφοράς. Έντονο είναι το μήνυμα της κοινωνικής ισότητας («Ὁ δρόμος εἶναι γιὰ ὅλο τὸν κόσμο. Εἶναι γιὰ τὸν πλούσιο καὶ τὸ φτωχό, γιὰ τὸν ἄρχοντα καὶ τὸ ζητιάνο.» κεφ.17), της δικαιοσύνης και της τιμιότητας. Η ανεξαρτητοποίηση του ατόμου, ο απογαλακτισμός και το δυνάμωμα του χαρακτήρα γίνεται μέσα από την αυτοεξυπηρέτηση, την πρωτοβουλία. Η θρησκευτική ευλάβεια κυριαρχεί στα κεφάλαια για την επίσκεψη στο μοναστήρι, γεμάτα συγκίνηση και κατάνυξη. Παρ' όλ' αυτά, το βιβλίο κατηγορήθηκε για έλλειψη θρησκευτικότητας.
Αυτή η ηθογραφία του Παπαντωνίου είναι μια πινακοθήκη των ανθρώπινων τύπων, των επαγγελμάτων, της ζωής στο ελληνικό χωριό. Δεν γίνονται διακρίσεις για την καταγωγή και τη φυλή. Τα παιδιά ενδιαφέρονται για τη ζωή των βλάχων της περιοχής, τη γλώσσα τους, τα έθιμά τους και συνδέονται μαζί τους. Η αναφορά στον 'Αραπόβραχο' που είναι ο 'μπαμπούλας' των θρύλων της περιοχής παρουσιάζεται ως δεισιδαιμονία (κεφάλαια 1, 25, 52, 53).
H θέση της γυναίκας της εποχής, ξενίζει τον αναγνώστη κατοπινών αιώνων. Η γυναίκα του ράφτη απαντά στον άντρα της: «Ἀφέντη, ὅ τι ὁρίσης καλὰ ὡρισμένο» (κεφ.9) συμφωνώντας πειθήνια.
Η καταπολέμηση του αναλφαβητισμού ήταν μείζον αίτημα της εποχής. Τα παιδιά διδάσκουν το βλαχόπουλο, τον Λάμπρο[7]. Το πρώτο του γραφτό, συγκινητικό στην απλότητα και τη δύναμή του (κεφ.70).
Γλώσσα και στυλ
Η γλώσσα του βιβλίου (η δημοτική της εποχής με το ήτα της υποτακτικής) ήταν ένα πραγματικό σκάνδαλο για το 1918, μέσα στην πολεμική ατμόσφαιρα του γλωσσικού ζητήματος. Χτυπήθηκε από τους καθαρευουσιάνους και περιπαίχτηκε για τις λέξεις που σχετίζονται με τη ζωή στο βουνό και την κτηνοτροφία. Για τη διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας, που ποτέ πριν δεν είχε διδαχθεί στα σχολεία, γράφτηκαν οδηγίες Γραμματικής από τον Τριανταφυλλίδη και ολιγοσέλιδος Οδηγός διδασκαλίας ειδικά για τα Ψηλά Βουνά. Έγιναν και σεμινάρια στους δασκάλους.
Τρεις φορές μόνο υπάρχει αναφορά σε κείμενο γραμμένο σε καθαρεύουσα· δύο φορές σε θρησκευτικό κείμενο (κεφ. 27, 72) και στον ονειροκρίτη που διαβάζει ο ψάλτης (κεφ.63).
Αξιοσημείωτη είναι η αναφορά στη βλάχικη γλώσσα. «Ἔλεγε τὰ πρόβατα π ρ ά τ α, τὸ ροῦχο σ κ τ ί, τὸ πάλι τὸ ἔλεγε μ ά τ α καὶ τὰ γίδια τὰ ἴ δ ι α» (κεφ.15).
Η περιγραφή γίνεται μέσα σε μια βουκολική ατμόσφαιρα, με απλή, μικροπερίοδη, αλλά γλαφυρή περιγραφή του τοπίου. Οι διάλογοι είναι συχνοί. Παρ' όλο που το βιβλίο είναι γραμμένο σε τριτοπρόσωπη γραφή (μας μιλά ο συγγραφέας), συχνά μεταπηδά σε πρωτοπρόσωπη (προσωπικές σκέψεις των παιδιών, μα και ζώων· μας μιλά η αλεπού, ο λύκος, ο σκύλος). Χαρακτηρίζεται από αποφυγή διδακτισμού (ο συγγραφέας περνά τα μηνύματά του αβίαστα μέσα από την πλοκή), ποιητική περιγραφή της φύσης, τρυφερότητα και χιούμορ.[8]
Ιστορικό
Τα Ψηλά Βουνά εκδόθηκαν στην ταραγμένη εποχή των Βαλκανικών Πολέμων και των αντιπαραθέσεων για το γλωσσικό ζήτημα.
1917: Γλωσσοεκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1917: Η επαναστατική προσωρινή κυβέρνηση του Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη εισάγει τη δημοτική γλώσσα στις πρώτες τάξεις του Δημοτικού σχολείου. Μετά τον σχηματισμό κυβέρνησης στην Αθήνα ακολουθούν βασιλικά διατάγματα για την εκπαίδευση και την έγκριση νέων αναγνωστικών στη δημοτική γλώσσα[9]. Κυκλοφορούν 13 νέα αναγνωστικά «εἰς τὴν κοινὴν ὁμιλουμένην (δημοτικὴν) γλῶσσαν, ἀπηλλαγμένην παντὸς ἀρχαϊσμοῦ ἢ ἰδιωτισμοῦ. [...] ἁπλᾶ καὶ σαφῆ κατὰ τὴν γλῶσσαν καὶ τὸ ὕφος.» (Νόμος 1332/1918).
1918, Οκτώβριος. Η συντακτική επιτροπή[6] εγκρίνει Τα Ψηλά Βουνά για την Γ' Δημοτικού (άδεια κυκλοφορίας, Δεκέμβριος 1918). Κυκλοφορούν τον Ιανουάριο του 1919. Οι προγραμματικές ιδέες για τη συγγραφή των αναγνωστικών διατυπώθηκαν στο Πρακτικόν της συντακτικής επιτροπής.[10]
Για τη διδασκαλία των νέων αναγνωστικών έγιναν ειδικά σεμινάρια στους δασκάλους. Εκτός από τα φυλλάδια Γραμματικής, τυπώθηκε και στάλθηκε σε όλα τα σχολεία, ξεχωριστό φυλλάδιο με τίτλο Ὀδηγίαι διὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ ἀναγνωστικοῦ τῆς Γ' δημοτικοῦ, 'Τὰ ψηλὰ βουνά'.
Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου συμμετέχει επίσης στη συντακτική επιτροπή που δημιούργησε Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο.
Σημειώνεται, ότι την εποχή των Ψηλών Βουνών (1918), οι μαθητές αγόραζαν τα βιβλία (η τιμή της 1ης έκδοσης του βιβλίου ήταν 2,50 δραχμές). Η νομοθεσία της Μεταρρύθμισης δεν όριζε ένα μόνον αναγνωστικό υποχρεωτικό για κάθε τάξη, αλλά έδινε δυνατότητα επιλογής στους διδάσκοντες ανάμεσα σε εγκεκριμένα αναγνωστικά.
Τα αναγνωστικά της Μεταρρύθμισης και ειδικά τα Ψηλά Βουνά ξεσήκωσαν θύελλα διαμαρτυριών από τους αντιδημοτικιστές, κυρίως από καθηγητές, όπως οι Γεώργιος Χατζιδάκις και Ανδρέας Σκιάς. Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, τότε Ανώτερος Επόπτης Δημοτικής Εκπαίδευσης[11], απάντησε λεπτομερώς το 1919 στο έργο του Quo‑usque tandem[12].
Ο Γεώργιος Χατζιδάκις, καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, αντιδημοτικιστής, και δάσκαλος του Τριανταφυλλίδη, καταδίκασε τη γλώσσα όλων των νέων αναγνωστικών, όπως ήταν αναμενόμενο, και ειδικότερα τον ιδεολογικό προσανατολισμό των Ψηλών Βουνών στο βιβλίο του "Γενηθήτω φῶς. Ὁ μαλλιαρισμὸς εἰς τὰ δημοτικὰ σχολεῖα" (1920)[13]. Σ' αυτό ο Χατζιδάκις κάνει συνολική κριτική του βιβλίου κατηγορώντας το για μπολσεβικισμό, για έλλειψη θρησκευτικότητας και φιλοπατρίας[14] και για απουσία αναφοράς στο θεσμό της οικογένειας. Παράλληλα υποστηρίζει ότι η δημοτική δεν πρέπει να διδάσκεται στο σχολείο ενώ προχωρεί σε ενδεικτική εξέταση του περιεχομένου του βιβλίου με ειρωνικές παρατηρήσεις. Επιπλέον κατακρίνει τη γλώσσα, τη γραμματική, την ποικιλία των γραμματικών τύπων, τους ιδιωματισμούς, πολλές λέξεις που τις θεωρεί ξένες αλλά και τα σχέδια του Παπαντωνίου που τον ενόχλησαν. Διατυπώνει την άποψη ότι τα κείμενα των αναγνωστικών πρέπει να είναι γραμμένα από παιδαγωγούς με διδασκαλική πείρα και «οὐχὶ ὑπὸ τοῦ πρώτου τυχόντος».
Μετά την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920, η νέα κυβέρνηση της Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως συστήνει την "Επιτροπεία" που συντάσσει τη γνωστή Έκθεση για τα αναγνωστικά της Μεταρρύθμισης απαγορεύοντάς τα και ρίχνοντάς τα "στην πυρά". Συντάκτες της ήταν ο αντιδημοτικιστής Ανδρέας Σκιάς, καθηγητής πανεπιστημίου, και άλλα μέλη της εκπαιδευτικής κοινότητας. Η Έκθεση εξηγεί για ποιο λόγο η διδασκαλία της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο είναι επιβλαβής («ἀπαισία μαλλιαρὴ γλῶσσα») και καταδικάζει τη γραμματική[15] που είχε εκδοθεί: «Ἡ γνώμη τῆς Ἐπιτροπείας εἶναι, ὅτι ἡ τερατώδης αὕτη γραμματικὴ πρέπει νὰ καῇ.» (σελ.35).[16] Μετά, ασκεί έλεγχο σε ένα-ένα τα αναγνωστικά της Μεταρρύθμισης· ανάμεσα σ' αυτά και στα Ψηλά Βουνά για τα οποία γράφει: «ἐμφανίζουσι τήν τε θρησκείαν καὶ τὸν Ἑλληνισμόν ὑπὸ μορφὴν γελοίαν καὶ βάρβαρον, ἵνα ἑμποιήσωσιν ἀποστροφὴν πρὸς ἀμφότερα, ὥστε οἱ παῖδες νὰ ἀσπασθῶσιν ὕστερον τὰς ἰδέας, πρὸς ἃς ἄγουσι τὰ Ψηλὰ Βουνά, ἤτοι τὸν μπολσεβικισμόν.» (σελ.52). Ακολουθεί αναλυτική καταδίκη του βιβλίου στις σελίδες 56 έως και 73, με επιχειρήματα παρόμοια με αυτά του Χατζιδάκι[17].
Ο Τριανταφυλλίδης γράφει το 1921 την αντέκθεσή του στο βιβλίο του Πριν καούν όπου καταπιάνεται με ένα-ένα επιχείρημα της Έκθεσης της Επιτροπείας εναντίον των νέων αναγνωστικών της Μεταρρύθμισης, με πλουσιότατο υπομνηματισμό. Μιλά για την «ἄδικη τυφλωμένη κρίση» της Επιτροπείας, που «προτείνει καὶ ἀξιώνει νὰ καοῦν σὰν τὰ πιὸ 'ἐξαμβλωματικὰ' βιβλία» (σ.229). Παραθέτει ενδεικτικά αποσπάσματα των νέων και των παλιών αναγνωστικών για σύγκριση. Ειδικά για "Τα Ψηλά Βουνά" γράφει:
«πρώτη φορὰ εἶδαν δάσκαλοι ἕλληνες νὰ ρουφιέται ἀναγνωστικὸ ἑλληνικὸ ἀπὸ τοὺς μικροὺς των μαθητές -ὄχι μόνο βουνίσιους- μέσα σὲ λίγες μέρες» (σ.288) «πρώτη φορὰ ζωντάνεψαν μέσα στὸ ἑλληνικὸ σχολεῖο μὲ τέτοιο καὶ μὲ τόσο πλούσιο τρόπο ἕνα κομμάτι Ἑλλάδα, τὸ ἑλληνικό βουνό» (σ.266).
Δέχεται ως σωστή την παρατήρηση για την απουσία της οικογένειας και την αποκλειστικότητα της βουνίσιας ζωής. Υπεραμύνεται της λογοτεχνικής αξίας του βιβλίου. Για κάθε λέξη που κατηγορήθηκε, δίνει παραδείγματα χρήσης της (σ.196) και αναλύει θέματα γραμματικής (σ.203-204). Θυμίζει τις διορθώσεις που έγιναν στη 2η έκδοση, που οι επικριτές αγνόησαν.
Κατοπινά χρόνια
[εκκρεμεί παραπομπή]Χρειάζεται συμπλήρωση, τεκμηρίωση: Ποιες σχολικές χρονιές διδάχθηκε το βιβλίο μέσα στην τάξη; Το κάψιμο των βιβλίων περιγράφεται σε κάποια πηγή (π.χ. εφημερίδα;) Το βιβλίο επαναφέρθηκε ως αναγνωστικό της Γ' Δημοτικού το 1929, με αλλαγές (Βλ. Εκδόσεις). Το 1933 για τη Δ' Δημοτικού.
Διδάχθηκε επίσης και από την έκδοση του 1974.
Το μυθιστόρημα δεν σταμάτησε να επανεκδίδεται (συνήθως στην αναθεωρημένη του παραλλαγή).
1919, 2η έκδοση, σε 80.000 αντίτυπα. (Εθνικό Τυπογραφείο, τυπώθηκε όμως στου Μαντζεβελάκη), άδεια κυκλοφορίας αρ. 39139, 29 Σεπτεμβρίου 1919. Κυκλοφόρησε τον Οκτώβριο του 1919. Το έγχρωμο εξώφυλλο αναγράφει σε πολλά αντίτυπα 1918, γιατί είχαν περισσέψει εξώφυλλα από την 1η έκδοση που χρησιμοποιήθηκαν για τη 2η.
• διαθέσιμο: [δεν βρέθηκε, 2018.10.26.]
Προσθήκες θρησκευτικού περιεχομένου από τη συντακτική επιτροπή, όπως τις καταγράφει ο Τριανταφυλλίδης[19].
1920, 3η έκδοση. (Αδελφοί Ασπιώτη) Στο έγχρωμο εξώφυλλο σημειώνεται: 1920-1921. Άδεια κυκλοφορίας σημειώθηκε κατά λάθος η ίδια με της 2ης έκδοσης· παραδόθηκαν στο υπουργείο 50.000 αντίτυπα τον Ιανουάριο του 1921.
Η 3η έκδοση είναι πανομοιότυπη με τη 2η, εκτός από τα «μοιραῖα τυπογραφικά λάθη»
• διαθέσιμο: [δεν βρέθηκε, 2018.10.26.]
Μεταγενέστερες εκδόσεις έχουν αλλαγές, παραλείψεις τμημάτων κειμένου και διορθώσεις σύνταξης, ορθογραφίας και τυπογραφικών χαρακτηριστικών. Αναθεωρημένες εκδόσεις αναγνωστικού:
1929, 4η έκδοση. Αναγνωστικό για την Γ' Δημοτικού. Αθήνα: Εκδ. Οίκος Δημητράκου, 1929. Εικονογράφηση, όπως στην 1η έκδοση. Αφιέρωση: Αφιερώνεται στην ιερή μνήμη Λάμπρου Παπαντωνίου, δημοδιδασκάλου.
Ανεξάρτητες εκδόσεις: Το πρωτότυπο της 1ης έκδοσης του 1918 (σε πολυτονική γραφή):
2018, διαδίκτυο. Μεταγραφή σε μορφή .htm
• διαθέσιμο: Τα ψηλά βουνά el.wikisource: Βικιθήκη. Mεταφορά σε .htm της 1ης έκδοσης.
Σε μονοτονική μεταγραφή, το πρωτότυπο του 1918:
2012, βιβλίο. Τα ψηλά βουνά (Το Βήμα-Αθήνα 2012) (ανατύπωση, σε μονοτονικό, της πρώτης έκδοσης του 1918 από το Εθνικό Τυπογραφείο)[20]
Σε μονοτονική γραφή, αναθεωρημένες εκδόσεις:
2016, διαδίκτυο: Αναθεωρημένη έκδοση των Εκδόσεων της Διεύθυνσης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης Ηρακλείου, 2016, με σημείωση: Ψηφιακή επανέκδοση του αρχικού μη λογοκριμένου βιβλίου του Ζαχαρία Παπαντωνίου «Τα Ψηλά Βουνά», με κείμενο σε μονοτονικό και διαμόρφωση με βάση τη σύγχρονη γραμματική, ορθογραφία και σύνταξη.
↑Ο όρος 'γλωσσοεκπαιδευτική' μεταρρύθμιση χρησιμοποιήθηκε επειδή αφορούσε δύο αλλαγές: την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο, αλλά και τις γενικότερες αλλαγές του εκπαιδευτικού προσανατολισμού.(βλ. Τριανταφυλλίδης, Quo‑usque tandem, Εισαγωγή και Μέρος Α, σ.134)
↑Ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου ήταν Ευρυτάνας, όπως και ο πατέρας του, Λάμπρος Παπαντωνίου.
↑Αρχικά αναφέρονται 25 παιδιά «Πᾶνε στὰ ψηλὰ βουνά. Εἶναι εἰκοσιπέντε παιδιά.» (κεφάλαιο 3). Μαζί με τον Λάμπρο, γίνονται 26 (κεφ.41Ἕναν ἀδερφὸ εἶχε, τὸ Λάμπρο, καὶ τώρα ἔγιναν εἰκοσιέξι!).
↑«Ἐμεῖς εἴμαστε ἡ τελευταία τάξη τοῦ ἑλληνικοῦ» (κεφ.19) Έως τον μεσοπόλεμο, οι εκπαιδευτικές βαθμίδες ήταν: Δημοτικό σχολείο (3ετές), Ελληνικό σχολείο (4ετής φοίτηση), Γυμνάσιο (3ετής φοίτηση), Πανεπιστήμιο. Άρα τα παιδιά είναι περίπου 13 ετών.
↑Πληροφορίες από το διαδίκτυο, 2018: Χαρίκλεια Παπαμόσχου, από την Κέρκυρα, σύζυγος του συνθέτη Μανώλη Καλομοίρη. Ήταν συμφοιτήτριά του στο Ωδείο και παντρεύτηκαν το 1906. Η Χαρίκλεια Καλομοίρη πέθανε στις 15 Φεβρουαρίου 1966.[εκκρεμεί παραπομπή]
↑ 6,06,1Η συντακτική επιτροπή για το «Πρακτικόν» σχετικά με τα διδακτικά βιβλία απαρτιζόταν από τους Δ. Λάμψα, Α. Τραυλαντώνη, Ζ. Παπαντωνίου, Α. Δελμούζο, Μ. Τριανταφυλλίδη, Δημοσθένη Ανδρεάδη. Μόλις όμως είχαν αρχίσει οι συσκέψεις για τη σύνταξη των Ψηλών βουνών, αναγκάστηκαν ύστερ' από τροποίηση του σχετικού νόμου ν' αποχωρήσουν οι εκπαιδευτικοί σύμβουλοι Δ. Λάμψας και Α. Τραυλαντώνης. Η επιτροπή συμπληρώθηκε από τον Παύλο Νιρβάνα για τις τρεις πρώτες τάξεις και τον Γρηγόριο Ξενόπουλο για την Δ' και Ε'. Οι ανώτεροι επόπτες ήταν από τον νόμο αποκλεισμένοι και από τις συνεδρίες του Εκπαιδευτικού συμβουλίου όπου θα κρίνονταν τ' αναγνωστικά. (Τριανταφυλλίδης, Πριν καούν, σ.307.)
↑Λάμπρος ήταν το όνομα του πατέρα του Ζαχαρία Παπαντωνίου. Ήταν δάσκαλος από τη Γρανίτσα Ευρυτανίας. Στη 4η και 5η έκδοση των Ψηλών Βουνών, υπάρχει αφιέρωση στη μνήμη του.
↑Τριανταφυλλίδης, Πριν καούν, υποσημείωση σελίδας 285, όπου δίνει τα στοιχεία των πρώτων τριών εκδόσεων. Επίσης αναφέρει τις αλλαγές που έγιναν στη 2η έκδοση.
↑Προσθήκες στη 2η έκδοση (Τριανταφυλλίδης, Πριν καούν, σελ. 283, υποσημείωση)
σε .jpg και .pdf @iep Ινστιτούτο Εκπαιδευτικής Πολιτικής Ιστορική Συλλογή Σχολικών Εγχειριδίων πρόσβαση:2018.09.29. (πληροφορίες για άλλες εκδόσεις στο κεφάλαιο Related)
σε .htm Τα Ψηλά Βουνά στη Βικιθήκη (μεταγραφή στο πρωτότυπο πολυτονικό σύστημα, γίνεται το 2018).
H Έκθεση της Επιτροπείας είναι μνημείο εμπάθειας κατά της δημοτικής γλώσσας. Αφού εξηγεί για ποιο λόγο δεν πρέπει να διδάσκεται στο σχολείο η «ἀπαισία μαλλιαρὴ γλῶσσα», προχωρά σε κριτική της γραμματικής και καθενός αναγνωστικού της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 ξεχωριστά.
K. Σωτηρίου. (1921) «Ἡ ἐκπαιδευτικὴ μεταρρύθμισις καὶ ἡ ἐπίσημος ἐπιτροπή.» Νέα Ελλάδα, 16, 23 ΜαΪου 1921, 6, 13, 20 Ιουνίου κ.α.
Στο μελέτημά του ο Σωτηρίου ανασκευάζει διεξοδικά τα επιχειρήματα της Επιτροπείας.
Μανόλης Τριανταφυλλίδης. (1919) QUO-USQUE TANDEM, Ἢ Η ΝΕΑ ΣΧΟΛΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ Ο Κ. Γ. ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ (Ἀνατύπωση ἀπὸ τὸ Δελτίο τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ Ὁμίλου, τόμ. 7. ΑΘΗΝΑΙ 1919)
• διαθέσιμο .pdf στο @lib.auth.gr Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. πρόσβαση:2018.10.07.
Ο Τριανταφυλλίδης κάνει αναδρομή σε κομβικά σημεία του γλωσσικού προβλήματος στην εκπαίδευση της εποχής του. Απαντά στις κατηγορίες που εκτοξεύθηκαν για τη γλωσσοεκπαιδευτική Μεταρρύθμιση του 1917, κυρίως σε προηγούμενα κείμενα του καθηγητή Γεωργίου Χατζιδάκι.
Κριτική των αναγνωστικών της γλωσσοεκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 και ειδικά των Ψηλών Βουνών.
Νόμοι και επίσημες Εκθέσεις σχετικά με τη γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917:
1) Το Αναγκαστικό Διάταγμα 2585 «περὶ διδακτικῶν βιβλίων» της Θεσσαλονίκης (Προσωρινὴ Κυβέρνησις, 11 Μαΐου 1917, Ἐφημερὶς τῆς Προσωρ. Κυβ. τοῦ Βασιλείου τῆς Ἑλλάδος, ἀρ. 96, Θεσσαλονίκη, 30 Μαΐου 1917). Εισηγητής, ο Δημήτρης Γληνός.
Για τις πρώτες τέσσερις τάξεις του Δημοτικού Σχολείου, τα αναγνωστικά πρέπει να είναι γραμμένα εἰς τὴν κοινὴν ὁμιλουμένην (δημοτικὴν) γλῶσσαν, ἀπηλλαγμένην παντὸς ἀρχαϊσμοῦ ἢ ἰδιωτισμοῦ.
Τα αναγνωστικά πρέπει να είναι γραμμένα εἰς τὴν κοινὴν ὁμιλουμένην (δημοτικὴν) γλῶσσαν, ἀπηλλαγμένην παντὸς ἀρχαϊσμοῦ ἢ ἰδιωτισμοῦ. Επίσης, [...] γ' νὰ εἶναι ἁπλᾶ καὶ σαφῆ κατὰ τὴν γλῶσσαν καὶ τὸ ὕφος.
Ο Νόμος 827 τροποποιημένος ύστερα από πράξη του Εκπαιδευτικού συμβουλίου και το υπόμνημα των Ανωτέρων εποπτών για τη βαθμιαία εισαγωγή της δημοτικής και στις 'ανώτερες' τάξεις του δημοτικού με παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας.
διορίζονται δύο Ἀνώτεροι ἐπόπται τῆς Δημοτικῆς Ἐκπαιδεύσεως.
Επιπλέον:
«Πρακτικόν» της συντακτικής επιτροπής(σημ.) των διδακτικών βιβλίων. Καθορίζει τις γενικές αρχές για τη σύνταξη των αναγνωστικών του κράτους.
Δημοσιεύτηκε στο Δελτίο του Υπουργείου παιδείας αρ. 3, σ. 17, στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου τ. 8, σ. 145‑151 και στην Εκπαιδευτική επιθεώρηση τ. 2, αρ. 9, σ. 300‑303.
«Ὁδηγίαι διὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ ἀναγνωστικοῦ τῆς Γ' δημοτικοῦ, 'Τὰ ψηλὰ βουνά'», συνταγμένες από την συντακτική τους επιτροπή(σημ.). Δημοσιεύτηκε από το Υπουργείο της Παιδείας σε χωριστό φυλλάδιο, τον Δεκέμβριο του 1918 και στάλθηκε σε όλα τα δημοτικά σχολεία.
Φυλλάδια Γραμματικής γραμμένα από τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη (οι τίτλοι γραμμένοι με κεφαλαία γράμματα):
1) Η γραμματική διδασκαλία των τριών πρώτων τάξεων του δημοτικού σχολείου. Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, Παράρτημα αρ. 32. Αθήναι: 1919. 32 σελίδες.
Πολύτιμη παρουσίαση τεκμηρίων (νόμων, εγγράφων, δημοσιευμάτων) για τη νεοελληνική εκπαίδευση και πίνακας χρονολογικός για τις περιόδους 1821‑1894 (τόμος A, 1973) και 1895‑1967 (τόμος Β, 1974).
Αλέξης Δημαράς (επιμ.) (2010) Καλλιτέχνες και λογοτέχνες στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ). ISBN 978-960-250-430-7. 229 σελίδες.
Το βιβλίο εκδόθηκε με την ευκαιρία της ομώνυμης έκθεσης που διοργάνωσε το ΜΙΕΤ στην Αθήνα στο διάστημα 13 Ιανουαρίου-14 Μαρτίου 2010. Επιστημονικός υπεύθυνος της έκθεσης ήταν ο Αλέξης Δημαράς.
.pdfΚαλλιτέχνες και Λογοτέχνες στα Αναγνωστικά 1860-1960. Εκπαιδευτικό έντυπο για μαθητές. @miet Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης - Εκπαιδευτικά Προγράμματα, Αθήνα 2010. Κείμενα: Σοφία Πελοποννησίου-Βασιλάκου. Σελίδες 12. πρόσβαση:2018.10.27.
Το εκπαιδευτικό έντυπο δημιουργήθηκε για την ομώνυμη έκθεση. Σε 12 περιεκτικές σελίδες παρουσιάζονται οι σταθμοί στις εκδόσεις αναγνωστικών ξεκινώντας από το Μέγα Αλφαβητάριον του 1771 και φτάνοντας στο τρίτομο Ανθολόγιο του 1975. Περιλαμβάνονται μικρά αποσπάσματα και εικόνες των εξωφύλλων.
Παρουσίαση των 'Ψηλών Βουνών' (προσωπικές εντυπώσεις) και λεπτομερής βιβλιογραφία.
Ευγενία Στασινάκη. (2009) Τα αναγνωστικά βιβλία της μεταρρύθμισης του 1917: μια ερευνητική προσέγγιση της πρώτης προπάθειεας για καθιέρωση καινοτόμου σχολικού βιβλίου. Μεταπτυχιακή εργασία. Επιβλέπων: Αθανάσιος Καραφύλλης. Αλεξανδρούπολη: Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης.
