Η ομαδική εξόντωση των κατοίκων του Άνω και Κάτω Κερδυλίου, γνωστή ως Σφαγή των Κερδυλίων, αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες τραγωδίες κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, καθώς περισσότεροι από 200 άμαχοι εκτελέστηκαν από τις γερμανικές ένοπλες δυνάμεις. Οι εναπομείναντες κάτοικοι ίδρυσαν το σημερινό χωριό των Νέων Κερδυλίων.
Ιστορία
Αρχαίοι χρόνοι
Η ιστορία της περιοχής των Κερδυλίων συνδέεται με τα κλασικά και τα ελληνιστικά χρόνια. Σύμφωνα με τους αρχαίους συγγραφείς Ηρόδοτο και Θουκυδίδη, το αρχαίο Κερδύλιο βρίσκονταν σε τοποθεσία με γεωγραφική και στρατηγική σημασία, δυτικά του ποταμού Στρυμόνα, κοντά στην αρχαία Άργιλο και την Αμφίπολη.[5] Η πόλη ήταν αρχικά υπό τον έλεγχο της Αργίλου, αλλά το 421 π.Χ. αποσπάστηκε, αποκτώντας αυτονομία και κόβοντας δικό της νόμισμα.[6] Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι κατά την εκστρατεία του Ξέρξη, ο περσικός στρατός πέρασε από την Άργιλο και τη Βισαλτία, σημειώνοντας ότι οι κάτοικοι του Κερδυλίου είχαν προετοιμάσει γέφυρες για τη διέλευση του στρατού από τον Στρυμόνα. Από την πλευρά του, ο Θουκυδίδης περιγράφει πώς ο Σπαρτιάτης στρατηγός Βρασίδας επέλεξε να στρατοπεδεύσει στο Κερδύλιο κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, σημείο από το οποίο μπορούσε να παρακολουθεί την Αμφίπολη και τις κινήσεις των Αθηναίων.
Η ακριβής τοποθεσία του αρχαίου Κερδυλίου παραμένει έως σήμερα αδιευκρίνιστη, αν και η πληθώρα των αρχαιολογικών ευρημάτων υποδηλώνει ότι εκτείνεται στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο. Στις αρχές του 20ου αιώνα, οι αρχαιολόγοι διχάζονταν σχετικά με τη θέση του, με ορισμένους να υποστηρίζουν πως βρίσκεται στο Άνω Κερδύλιο και άλλους να το τοποθετούν στο Κάτω. Η εκτίμησή τους βασιζόταν αποκλειστικά στα διάσπαρτα αρχαιολογικά ευρήματα, τα οποία, όμως, είχαν μεταφερθεί από τους κατοίκους των σύγχρονων οικισμών.[6] Άλλωστε, από τα ερειπωμένα κτίρια και τις εκκλησίες των καμμένων χωριών Άνω και Κάτω Κερδύλιο έχει συγκεντρωθεί πλήθος θραυσμάτων από αρχαίες επιγραφές και επιτύμβιες στύλες.[7]
Αρχαιολογική ανασκαφή στον λόφο Γκραντίσκο του Κερδυλίου όρους.
Το 1920, ο αρχαιολόγος Ευστράτιος Πελεκίδης, μέσω μιας μικρής ανασκαφικής έρευνας που διεξήγαγε, έφερε στο φως δείγματα και ευρήματα που ταύτιζαν για πρώτη φορά το αρχαίο Κερδύλιο με τον λόφο Γκραντίσκο.[8] Ο συγκεκριμένος λόφος, υψώνεται ανάμεσα στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο, με την ονομασία του να σημαίνει φρούριο ή οχυρό στη βουλγαρική γλώσσα.[9] Ο λόφος κηρύχθηκε ως αρχαιολογικός χώρος το 1980.[10] Το 1982, με αφορμή τη διαμόρφωση, νοτίως του λόφου, του μνημείου προς τιμήν των θυμάτων του 1941, η αρχαιολόγος Χάιδω Κουκούλη-Χρυσανθάκη συνέχισε τις ανασκαφές. Αποκαλύφθηκε το τείχος και τη νότια πύλη του αρχαίου Κερδυλίου, λιθόστρωτος δρόμος που οδηγούσε στην κορυφή του λόφου, καθώς και κτιστός αποχετευτικός αγωγός και μια μαρμάρινη πλάκα. Από ευρήματα, όπως κεραμική και νομίσματα, ο χρόνος καταστροφής της πόλης χρονολογήθηκε στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα.[7] Σε αρχαιολογικές έρευνες έχουν βρεθεί διάφορα κεραμικά και άλλα αντικείμενα που μαρτυρούν τη συνέχεια της κατοίκησης κατά τη ρωμαϊκή, αλλά και τη βυζαντινή περίοδο.[11]
Βυζαντινή περίοδος
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο η περιοχή του Κερδυλίου γνώρισε έντονες αναταραχές και μεταβατικές φάσεις. Η περιοχή δέχθηκε εισβολές από βόρειους λαούς, ενώ αργότερα υπέστη πολλές επιθέσεις από τους Σλάβους. Εκείνοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή σχηματίζοντας τις Σλαβηνίες, τους Ρυγχύτες και τους Στρυμονίτες. Οι δεύτεροι έγιναν μάστιγα για την περιοχή της Βισαλτίας. Οι τακτικές επιθέσεις τους ανάγκασαν τους κατοίκους να μετακινούνται προς το εσωτερικό του Κερδύλιου όρους για μη φαίνονται από τη θάλασσα και να μην γίνονται εύκολοι στόχοι τόσο για τους πειρατές όσο και για τους Στρυμονίτες.[6]
Η ανασφάλεια εντάθηκε με την εμφάνιση των Βουλγάρων λίγο αργότερα. Αν και δεν είναι σαφής η ακριβής χρονική στιγμή που οι Κερδυλιώτες αποφάσισαν να μετοικήσουν, εικάζεται ότι αυτό έγινε γύρω στο 1000 μ.Χ., εξαιτίας της αυξανόμενης βουλγαρικής απειλής. Οι κάτοικοι μετοίκησαν στο Άνω Κερδύλιο, το οποίο τους παρείχε μεγαλύτερη φυσική προστασία σε σχέση με το Κάτω Κερδύλιο, που βρισκόταν σε ορατό σημείο από τη θάλασσα και ήταν συνεπώς πιο ευάλωτο. Η περιοχή ονομάστηκε αργότερα Κρούσοβο από τους Σλάβους εργάτες ή βοσκούς, λόγω της αφθονίας σε άγρια αχλάδια.[12]
Η κοινωνική και οικονομική δομή του Κρουσόβου αποτυπώνεται σε δύο απογραφές που σώζονται από το 1318 και το 1321, οι οποίες παρέχουν λεπτομερείς πληροφορίες, όπως ονομαστικές καταστάσεις οικογενειών, τα περιουσιακά τους στοιχεία, τα καλλιεργούμενα προϊόντα και τη φορολογία που τους αναλογούσε.[12]
Κατά τη Βυζαντινή περίοδο, η περιοχή επηρεάστηκε και από την εξάπλωση του Χριστιανισμού και την ίδρυση μοναστηριών. Από χρυσόβουλα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η´ Παλαιολόγου, φαίνεται πως η γη και οι εξουσίες του χωριού Κρουσόβου άρχισαν να παραχωρούνται σταδιακά στη Μονή Εσφιγμένου του Αγίου Όρους κατά τον 13ο αιώνα. Κατά το έτος 1351-1371 ο Στέφανος Δουσάν, για να συμφιλιώσει τις μονές Χιλανδαρίου και Ζωγράφου, παραχώρησε στην τελευταία δυο χωριά της περιοχής του Στρυμόνα, συμπεριλαμβανομένου του Κρουσόβου.[11] Κατά μέσα του 14ου αιώνα, η αύξηση του πληθυσμού οδήγησε στη συγκρότηση δύο αυτόνομων οικισμών, όπως διαπιστώνουμε από την αναφορά Κάτω Κρούσοβος σε χρυσόβουλο (1346) του Στέφανου Δουσάν.[11]
Χάρτης του Άνω και Κάτω Κρουσόβου κατά το τέλος του 19ου αιώνα (1897).
Ο οικισμός αναφέρεται στις οδοιπορικές σημειώσεις του Νικολάου Σχινά, ο οποίος στα μέσα της δεκαετίας του 1880 περιόδευσε ολόκληρη σχεδόν την επικράτεια της Μακεδονίας. Σε πορεία του από τον λιμένα Τσάγεζι προς τις Σέρρες, σημείωσε την Κάτω Κρούσοβα ως ένα χωριό με 120 οικογένειες χριστιανών, εκκλησία, οίκημα επισκόπου, χάνι και βρύσες.[15] Όμως, αν δεχτούμε την ερμηνεία του ιστορικού Γεώργιου Κυρμελή, ότι ο Σχινάς ταύτισε λανθασμένα το Άνω με το Κάτω Κερδύλιο, τότε ο οικισμός είχε 100 οικογένειες χριστιανών και σχολείο αρρένων.[12] Σύμφωνα με το άρθρο «Η επαρχία Σερρών κατά την εκκλησιαστικήν διαίρεσιν και την εκπαιδευτικήν κίνησιν» που δημοσιεύθηκε στο «Ημερολόγιο της Ανατολής» του 1986, το Κάτω Κρούσοβο είχε εκείνη την εποχή 310 κατοίκους και ελληνικό σχολείο με 30 μαθητές.[16] Το έτος 1891, ο Γκεόργκι Στρέζοφ έγραψε σχετικά: «Κάτω Κρούσοβο, ένα χωριό που βρίσκεται σε λόφο κοντά στον κόλπο Ορφανού. Από τις Σέρρες προς νότια 10 ώρες· από Βρασνά προς βορειοανατολικά 4 ώρες. Η τοποθεσία του Κάτω Κρουσόβου είναι όμορφη· από εδώ μπορείτε να δείτε τη θάλασσα, όλη την περιοχή των Σερρών και τη λίμνη Αχινού. Στα νοτιοανατολικά είναι το μοναστήρι Αγίου Δημητρίου, μετόχι του Αγίου Όρους. 30 σπίτια, Έλληνες».[17]
Σύμφωνα με τη μελέτη «Αι Σέρραι και τα προάστεια, τα περί Σέρρας και η Μονή Ιωάννου του Προδρόμου» του Πέτρου Παπαγεωργίου που εκδόθηκε το 1894, ο οικισμός αριθμούσε πληθυσμό 310 χριστιανών κατοίκων.[18] Στη στατιστική μελέτη του Βούλγαρου γεωγράφου Βασίλ Κάντσωφ, «Μακεδονία, Εθνογραφία και Στατιστική», εκτιμάται ότι το 1900 υπήρχαν 300 Έλληνες κάτοικοι,[19] ενώ σύμφωνα με τη μελέτη «La Macédoine et sa Population Chrétienne» του Βούλγαρου Ντίμιταρ Μπρανκόφ, το 1904 ζούσαν εκεί 300 κάτοικοι.[20] Στην «Εθνολογική Στατιστική των Βιλαετίων Θεσσαλονίκης και Μοναστηρίου» του Αθανάσιου Χαλκιόπουλου, που εκδόθηκε το 1910 στην Αθήνα, ο πληθυσμός του οικισμού εκτιμάται σε 360 Έλληνες.[21] Τέλος, σε υπολογισμούς που εξέδωσε το 1919 η Επιτελική Υπηρεσία του Ελληνικού Στρατού, προ του 1912 αναφέρονται 300 Έλληνες κάτοικοι.[22]
Το Άνω και Κάτω Κερδύλιο ήταν αμιγώς ελληνικά χωριά, αφού κατά την Τουρκοκρατία δεν μαρτυρείται παράλληλη εγκατάσταση Οθωμανών. Για το λόγο αυτό, κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, αρκετοί Έλληνες οπλαρχηγοί αναζήτησαν εκεί καταφύγιο.[11]
Σύγχρονη ιστορία
Με το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων, ο οικισμός περιήλθε στην ελληνική επικράτεια και κατά την ελληνική απογραφή του 1913 είχε πληθυσμό 284 κατοίκων.[23] Το 1920 προσαρτήθηκε στη νεοσυσταθείσα κοινότητα Άνω Κρουσόβου (Άνω Κερδύλιο) της Υποδιοίκησης Νιγρίτης του Νομού Σερρών, μαζί με το χωριό Τσάγεζι (Ηρακλείτσα).[24][25] Το 1924 αποσπάστηκε από την κοινότητα Άνω Κρουσόβου και ορίστηκε έδρα της νεοσυσταθείσας κοινότητας Κάτω Κρουσόβου.[26][27] Το 1926 μετονομάστηκε σε Κερδύλλιον, αν και σε επίσημα έγγραφα αναφερόταν συχνά ως Κάτω Κερδύλλιον.[28]
Στις 17 Οκτωβρίου 1941, στο Άνω και Κάτω Κερδύλιο έλαβε χώρα ένα από τα πιο τραγικά επεισόδια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα, γνωστό σήμερα ως Σφαγή των Κερδυλίων. Πρόκειται για μια από τις πρώτες ομαδικές εκτελέσεις άμαχων πολιτών από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, οι οποίες είχαν στόχο την τιμωρία των κατοίκων για την αντίσταση που συναντούσαν από αντάρτες της περιοχής. Πάνω από 200 άτομα εκτελέστηκαν από τα γερμανικά στρατεύματα και στη συνέχεια τα χωριά πυρπολήθηκαν και καταστράφηκαν ολοσχερώς.[29]
Το σημείο όπου εκτελέστηκαν οι κάτοικοι του Κάτω Κερδυλίου στις 17 Οκτωβρίου 1941.
Στο Κάτω Κερδύλιο φονεύτηκαν 81 άρρενες από 16 μέχρι 60 ετών και κάηκαν 65 κατοικίες.[30] Κάτοψη των χαλασμάτων του οικισμού είναι ορατή σε αεροφωτογραφίες της Γεωγραφικής Υπηρεσίας Στρατού από την περίοδο 1945-1960.[31][32] Όσα γυναικόπαιδα και γέροντες διασώθηκαν του ολοκαυτώματος, στεγάστηκαν προσωρινώς στα διπλανά χωριά Καστρί, Ευκαρπία και Αηδονοχώρι.[30][12] Ακολούθησε η σκληρή δοκιμασία της επιβίωσης, με λιμό, φτώχεια, βία και έντονη κοινωνική και πολιτική αναταραχή. Πολλοί κάτοικοι που είχαν σωθεί της εκτέλεσης, κυρίως παιδιά, πέθαναν στα χρόνια της κατοχής από ασιτία.[33]
Το 1949, με τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, οι εναπομείναντες Κερδυλιώτες που έως τότε περιπλανιόντουσαν σε διάφορες περιοχές, ξεκίνησαν να δημιουργούν ένα νέο χωριό, σε τοποθεσία κοντά στις εκβολές του Στρυμόνα. Τον νέο οικισμό που έκτισαν, αρχικά με παραπήγματα, τον ονόμασαν Νέα Κερδύλλια. Το 1950, με τη συγχώνευση των κοινοτήτων Κερδυλλίου και Άνω Κερδυλλίου, ο οικισμός αναγνωρίστηκε επίσημα ως Νέα Κερδύλλια και ορίστηκε έδρα της κοινότητας Νέων Κερδυλλίων.[34][35] Κατά την ελληνική απογραφή του 1951, είχε πλέον πληθυσμό 645 κατοίκων.[36]
Στον τόπο εκτέλεσης των Κάτω Κερδυλιωτών, δημιουργήθηκε το 1950 ένα μικρό κοινοτάφιο και αργότερα ανεγέρθηκε μνημείο με ονομαστική μαρμάρινη πλάκα στη μνήμη των θυμάτων. Το 1978 κτίστηκε στη διασταύρωση του Άνω και Κάτω Κερδυλίου μνημείο προς τιμήν των θυμάτων των δύο χωριών, όπου κάθε χρόνο στις 17 Οκτωβρίου τελείται εκδήλωση μνήμης. Το 1998, το ελληνικό κράτος αναγνώρισε τη σφαγή των Κερδυλίων με το Προεδρικό Διάταγμα 399/7-12-1998, χαρακτηρίζοντας την κοινότητα Νέων Κερδυλίων ως μαρτυρικό χωριό.[37]
Σήμερα, στη θέση του Κάτω Κερδυλίου εντοπίζονται σε λιθοσωρούς τα ερείπια των σπιτιών που υπήρχαν κάποτε εκεί. Στέκουν ακόμη όρθια τμήματα τοιχοποιιών του σχολείου, καθώς και ολόκληρος ο βόρειος τοίχος μιας διώροφης κατοικίας. Σώζονται, ύστερα από αναπαλαίωση, οι εκκλησίες Αγίων Γεωργίου και Ραφαήλ και Αγίων Αναργύρων, οι οποίες δεν είχαν πυρποληθεί από τους Γερμανούς.
↑Mouth of the Struma River (κλίμακα 1:20.000) (στα Αγγλικά). Royal Engineers, A.H.Q., Βιβλιοθήκη Πανεπιστημίου ΜακΜάστερ (McMaster University Library). 19 Οκτωβρίου 1916. Kato Krusoves
↑«Το Ολοκαύτωμα των Κερδυλλίων». YouTube. Γενικό Λύκειο Νέας Ζίχνης. Ανακτήθηκε στις 28 Οκτωβρίου 2024. προφορική μαρτυρία του Παναγιώτη Τσάγκα, επιζώντα των Άνω Κερδυλλίων
