Σάτυρος και Μαινάδα με θύρσο. Αττικός ερυθρόμορφος κάνθαρος, περ. 460 π.Χ., Cabinet des médailles (De Ridder 849)Διόνυσος με θύρσο ιππεύει πάνθηρα, Αρχαιολογικό Μουσείο ΠέλλαςΙέρεια του Βάκχου, έργο του Τζων Κολλιέρ, 1885-1889, ιδιωτική συλλογήΣάτυρος ορχούμενος, Λούβρο, Παρίσι
Ο θύρσος ήταν ένα μακρό ευθύγραμμο ραβδί φυσικής προέλευσης, και είναι κλαρί από κάποιο φυτό, ίσως από μάραθο ή νάρθηκα, με φουντωτό άνθος στην κορυφή του. Ο Ευριπίδης χρησιμοποιεί την λέξη «Νάρθηξ» ως συνώνυμο του θύρσου,[2] είναι όμως μεταγενέστερος όρος.[3] Συχνά απεικονίζεται δεμένος με κορδέλα ή πλεγμένος με αμπελόφυλλα. Στην κορυφή είναι στεφανωμένος με κισσό, αμπελόφυλλα, ή με ένα κουκουνάριήμερου πεύκου. Το μήκος του θύρσου κυμαίνεται σημαντικά, από 30 εκατοστά μέχρι δύο μέτρα.
Ετυμολογία
Πρώτη φορά συναντούμε την λέξη «θύρσος» στις Βάκχες του Ευριπίδη, και μνημονεύεται συχνότερα στην Ελληνιστική εποχή.[4]
Η ρίζα «θυρσ-» συναντάται σε διάφορα φυτά, την θυρσίνη, θύρσιον, και θυρσίτης. Επειδή τα φυτά αυτά δεν συγγενεύουν, η ρίζα μάλλον συνδέεται με κάποιο κοινό φυσικό τους γνώρισμα, το οποίο μπορεί να είναι το κοτσάνι. Ο Ησύχιος ονομάζει τον θύρσο κλάδο'.[5]
Συμβολισμός
Στην αρχαία τέχνη ο θύρσος παρουσιάζεται από το 530 π.Χ.[6] συχνότατα να συνοδεύει τις Μαινάδες, σπάνια τους Σατύρους και Σιληνούς, τον θεό Διόνυσο ή την σύζυγό του, Αριάδνη. Συνοδεύει επίσης και άλλες θεότητες, όταν αυτοί παρουσιάζονται ως μέλη του θιάσου του Διόνυσου.
τον Ήφαιστο, στην επιστροφή του στον Όλυμπο, συνοδευόμενος από τον Διόνυσο
του Κενταύρους και τον Πάνα, κατά την Ελληνιστική εποχή.
ο Έρως, ο οποίος από τον 4ο αιώνα π.Χ. συνοδεύει τον Διόνυσο
Ο θύρσος απεικονίζεται να συνοδεύει τους πιστούς στα Διονυσιακά μυστήρια, όπως αναφέρει ο Πλάτων.[8] Ο Πλούταρχος τον συνδέει με την νιότη.[9]
Θύρσος ως όπλο
Ο θύρσος είναι επίσης το όπλο των Μαινάδων, επειδή καμουφλάρουν την αιχμή του δόρατός τους σε μορφή θύρσου,[10] και σκοτώνουν με αυτό τον Πενθέα,[11] γι' αυτό και ο Καλλίξεινος ο Ρόδιος τις ονομάζει «Μαινάδες θυρσολόγχες».[12]
