Η Δυναστεία των Δουκών ήταν αυτοκρατορική δυναστεία που κυβέρνησε τη Βυζαντινή αυτοκρατορία 28 χρόνια (1059 - 1087), το όνομα της προέρχεται από τον Λατινικό τίτλο «dux» που μεταφράζεται "ηγέτης" ή "στρατηγός". Ένας κλάδος της οικογένειας, οι Κομνηνοδούκες, κυβέρνησε από τον 13ο αιώνα το Δεσποτάτο της Ηπείρου και τη Θεσσαλία. Το επώνυμο Δούκας εμφανίζεται με πολλές παραλλαγές στο Βυζάντιο μετά τον 12ο αιώνα.
Η καταγωγή της οικογένειας είναι ασαφής, οι ιστορικοί αναγνωρίζουν πολλές οικογένειες με το επώνυμο Δούκας που δεν είναι απαραίτητο να έχουν μεταξύ τους συγγένεια. Ο ιστορικός Δημήτριος Ι. Πολέμης γράφει "Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ε ότι όλες αυτές οι ομάδες ανθρώπων που χαρακτηρίζονται με το επίθετο Δούκας αποτελούν μία μεγάλη οικογένεια".[1]
Προέλευση
Κάποιες μετέπειτα πηγές όπως ο ιστορικός Νικηφόρος Βρυέννιος ο Νεότερος αναφέρουν ότι γενάρχης της οικογένειας ήταν κάποιος ξάδελφος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Κωνσταντίνου του Μεγάλου που μετανάστευσε στην Κωνσταντινούπολη και κυβέρνησε την πόλη με τον τίτλο του Δούκα. Η πληροφορία αυτή πιθανότατα είναι μετέπειτα εφεύρεση του 11ου αιώνα, την εποχή που ανέβηκε η οικογένεια στον θρόνο.[2][3] Το μόνο βέβαιο είναι ότι το επώνυμο της οικογένειας έχει σχέση με τον στρατιωτικό τίτλο του Δούκα.[4] Πολλοί συγγραφείς γράφουν ότι η οικογένεια καταγόταν από την Αρμενία, το βέβαιο είναι ότι η ιδιαίτερη πατρίδα της την εποχή που ανέβηκε στον θρόνο ήταν η Παφλαγονία όπου ήταν τα πατρικά της κτήματα.[3][5]
Πρώτος κλάδος
Ο Κωνσταντίνος Δούκας δραπετεύει από τους Άραβες ρίχνοντας πίσω του νομίσματα για να καθυστερήσει τους διώκτες του, εικονογραφία από τη Σύνοψις Ιστοριών.
Η οικογένεια εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 9ο αιώνα την εποχή της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, ένα μέλος της οικογένειας απεστάλη για να προσηλυτίσει τους Παυλικιανιστές στην Ορθοδοξία. Το μέλος αυτό έμεινε γνωστό σαν "Ο γιος του Δούκα", ο Ιωάννης Σκυλίτζης καταγράφει το όνομα του σαν Ανδρόνικος, πιθανότατα όμως τον συγχέει με τον Ανδρόνικο Δούκα, το πρώτο γνωστό μέλος της οικογένειας. Το ίδιο όνομα εμφανίζεται σε σύγχρονες πηγές όπως την Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit.[6][7] Ο πρώτος κλάδος της οικογένειας εμφανίζεται τον 10ο αιώνα, εκπρόσωποι του ήταν ο Ανδρόνικος Δούκας και ο γιος του Κωνσταντίνος Δούκας την εποχή του αυτοκράτορα Λέων ΣΤ΄. Ο Ανδρόνικος μετά από απειθαρχία σε αυτοκρατορική διαταγή δραπέτευσε με τους Άραβες στη Βαγδάτη όπου και πέθανε γύρω στο 910.
Ο γιος του Κωνσταντίνος επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη, ο Λέων ΣΤ΄ τον διόρισε σε ψηλά αξιώματα όπως Δομέστικος των σχολών. Ο Κωνσταντίνος σκοτώθηκε με τον γιο του Γρηγόριο και τον ανεψιό του Μιχαήλ στην αποτυχημένη προσπάθεια που έκανε να σφετεριστεί τον θρόνο τον Ιούνιο του 913 όταν ανέβηκε στον θρόνο ο ανήλικος Κωνσταντίνος Ζ΄ γιος του Λέων ΣΤ΄.[8][9] Ο μικρότερος γιος του Κωνσταντίνου ευνουχίστηκε ενώ ένα άλλο μέλος της οικογένειας ο Νικόλαος Δούκας έπεσε στη "μάχη των Κατασυρτών" (917), το όνομα εξαφανίζεται κατόπιν από τις Βυζαντινές πηγές. Είναι αβέβαιη η σχέση των μετέπειτα Δουκών που ανέβηκαν στον Βυζαντινό θρόνο με τους παλιότερους, ο ιστορικός Ιωάννης Ζωναράς γράφει ότι η καταγωγή τους ήταν από κάποιον μητρικό κλάδο.[6][8][10]
Δεύτερος κλάδος
Ο δεύτερος κλάδος της οικογένειας εμφανίζεται στα τέλη του 10ου αιώνα, έμειναν γνωστοί σαν "Δούκες Λυδοί" υποδηλώνοντας την καταγωγή τους από τη Λυδία. Τα μέλη της οικογένειας ήταν ο Ανδρόνικος Δούκας Λυδός και οι γιοι του Χριστόφορος και Βάρδας που έμειναν γνωστοί με το προσωνύμιο "Βραχνοί". Είναι ασαφές αν πρόκειται για το επώνυμο τους ή για στρατιωτικό τίτλο όπως είναι επίσης ασαφής η σχέση τους με τον τρίτο κλάδο που ανέδειξε τους αυτοκράτορες. Η οικογένεια ενεπλάκη στις επαναστάσεις που έκανε ο Βάρδας Σκληρός απέναντι στον αυτοκράτορα Βασίλειο τον Βουλγαροκτόνο (976 - 979) αλλά οι γιοι του αργότερα συγχωρέθηκαν και αποκαταστάθηκαν στα αξιώματα τους. Ο Βάρδας Βραχνός συνελήφθη στα τέλη του 1017 ενώ ήταν αρχηγός εκστρατείας εναντίον των Χάζαρων.[6][11][12]
Η οικογένεια πραγματοποίησε γάμους με μεγάλες Βυζαντινές οικογένειες, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ι΄ Δούκας παντρεύτηκε σε πρώτο γάμο μία Δαλασσηνή και σε δεύτερο την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα ανιψιά του πατριάρχη Μιχαήλ Α΄ Κηρουλάριου. Η οικογένεια προχώρησε σε γαμήλιες συμμαχίες και με άλλες ισχυρές οικογένειες όπως η Δυναστεία των Παλαιολόγων.[15] Η σημαντικότερη γαμήλια συμμαχία ήταν με τη Δυναστεία των Κομνηνών, ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός παντρεύτηκε την Ειρήνη Δούκαινα εγγονή του Καίσαρα Ιωάννη Δούκα, η οικογένεια χρησιμοποιούσε από τότε το όνομα "Κομνηνοδούκες".[6] Ο γάμος αυτός στάθηκε αιτία να ανέβει ο Αλέξιος Α΄ στον Βυζαντινό θρόνο με τη στήριξη των Δουκών παρά το γεγονός ότι ήταν μικρότερος γιος και ο μεγαλύτερος αδελφός του Ισαάκιος Κομνηνός ζούσε.[16]
Κομνηνοί
Την εποχή των Κομνηνών τα μέλη της οικογένειας είχαν τα υψηλότερα αξιώματα στη Βυζαντινή αυτοκρατορία χάρη στη συγγένεια με τους αυτοκράτορες.[17] Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός όρισε διάδοχο του τον Κωνσταντίνο Δούκα, η επιλογή ακυρώθηκε όταν γεννήθηκε ο γιος του Ιωάννης Β΄ Κομνηνός. Οι αδελφοί της Ειρήνης Δούκαινας Πρωτοστάτωρ Μιχαήλ Δούκας και Μέγας Δουξ Ιωάννης Δούκας ήταν επιφανή μέλη στη Βυζαντινή αριστοκρατία τον 11ο αιώνα.[18] Τον 12ο αιώνα το κύρος της οικογένειας Δούκα ήταν τόσο μεγάλο που πολλές άλλες οικογένειες το οικειοποιήθηκαν σαν δεύτερο επώνυμο, είναι ασαφείς οι συγγενικές σχέσεις που είχαν μεταξύ τους. Οι απόγονοι του Κωνσταντίνου Ι΄ Δούκα πέθαναν πρόωρα και ξεκληρίστηκαν, οι απόγονοι του Καίσαρα Ιωάννη Δούκα αντίθετα επέζησαν τον 12ο αιώνα. Η πλειοψηφία των ευγενών με το επώνυμο Δούκας προέρχονταν από κάποιον γάμο με τον τρίτο κλάδο της οικογένειας.[6][19][20]
Απόγονος της οικογένειας ήταν επίσης ο αυτοκράτορας Αλέξιος Ε΄ Δούκας ή "Μούρτζουφλος"
Νεώτερα χρόνια
Στη συνέχεια πολλές ακόμα Βυζαντινές οικογένειες ευτελούς καταγωγής ενώθηκαν με επιγαμίες με την οικογένεια Δούκας και ασπάστηκαν το επώνυμο που ήταν διαδεδομένο ευρύτατα τα τελευταία χρόνια του Βυζαντίου.[21][22] Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ήταν οι "Κομνηνοδούκες" που κυβέρνησαν το Δεσποτάτο της Ηπείρου, ιδρυτής ήταν ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας και οι άλλοι απόγονοι του Σεβαστοκράτορα Ιωάννη Δούκα εγγονού του Αλεξίου Α΄ και της Ειρήνης Δούκαινας μέσω της κόρης τους Θεοδώρας Κομνηνής. Το επώνυμο Δούκας χρησιμοποιούσαν Έλληνες, Σέρβοι και οι κυβερνήτες της Ηπείρου και της Θεσσαλίας μέχρι τον 15ο αιώνα.[23] Άλλα παραδείγματα ήταν ο Αυτοκράτορας της ΝίκαιαςΙωάννης Γ´ Δούκας Βατάτζης, ο λόγιος Δούκας τον 15ο αιώνα και ο ΠαππίαςΔημήτριος Δούκας Καβάσιλας τον 14ο αιώνα.[24][25][26]
Το επώνυμο είναι ευρύτατα διαδεδομένο τις μέρες μας στην Ελλάδα και την Αλβανία με πολλές παραλλαγές. Τα γνωστότερα μέλη ήταν ο Κρητικός λόγιος Δημήτριος Δούκας τον 17ο αιώνα, οι κυβερνήτες της ΜολδαβίαςΓεώργιος Δούκας και Κωνσταντίνος Δούκας, ο ιερέας και λόγιος του 19ου αιώνα Νεόφυτος Δούκας.[27] Το όνομα εμφανίζεται στις μέρες μας σε πολλές μορφές όπως ο πρώην κυβερνήτης της ΜασαχουσέτηςΜάικλ Δουκάκης, "Δουκόπουλος", "Μακροδούκας", "Δουκαΐτης" και "Δουκίδης".[28]
Τα σημαντικότερα μέλη
Ο Ανδρόνικος που έζησε γύρω στα 1020. Νυμφεύτηκε την Ευδοκία (;) κόρη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ' των Μακεδόνων. Απέκτησε δύο γιους:
Μιχαήλ Ζ΄ ο παραπινάκης, αυτοκράτορας του Βυζαντίου (1071-1078). Το 1978 κατόπιν ένοπλης στάσης εκάρη μοναχός και αργότερα μητροπολίτης Εφέσου. Απεβίωσε το 1090. Νυμφεύτηκε μετά το 1071 την πριγκίπισσα Μαρία των Βαγρατιδών, με την οποία απέκτησε ένα γιο:
