Οι Βάσκοι (στα Βασκικά Εuskaldunak, στα Ισπανικά Vascos, στα Γαλλικά Basques, στα Γασκωνικά και στα Πορτογαλέζικα Basco) είναι μια εθνική ομάδα αυτοχθόνων που κατοικεί τη Χώρα των Βάσκων (στα Βασκικά: Euskal Herria), με τη γεωγραφική έννοια της χώρας, ως περιοχής, που είναι μεγαλύτερη από την αυτόνομη χώρα των Βάσκων. Η περιοχή αυτή εκτείνεται στα δυτικά Πυρηναία και τα παράλια του Βισκαϊκού κόλπου περιλαμβάνοντας τμήματα της βόρειας Ισπανίας και της νοτιοδυτικής Γαλλίας. Οι Βάσκοι αυτοπροσδιορίζονται ως "εουσκαλντουνάκ", που σημαίνει "βασκόφωνος" ή κυριολεκτικά, "εκείνος που κατέχει την βασκική" (euskara η γλώσσα τους). Όταν όμως αναφέρονται στους κατοίκους της αυτόνομης βασκικής περιοχής, χρησιμοποιούν την έκφραση "euskal herritarrak", δηλ. "πολίτες της Βασκικής".

Οι αγγλόφωνοι πήραν τη λέξη Basque από τη γαλλική Basque (προφέρεται Μπασκ), που προέρχεται από τη γασκωνική Basco (οι γασκωνοι το προφέρουν basku), ομόρριζο με το ισπανικό Vasco, που προήλθε από το λατινικό Vasco (προφερόταν Βάσκο) με πληθυντικό Vascones. Οι όροι απαντούν στον Στράβωνα που αποκαλεί τους ανθρώπους της περιοχής οὐασκώνους^[1]. Προφανώς ο Στράβων έτσι θα άκουσε τότε να τους αποκαλούν. Η λέξη θεωρείται ομόρριζη ή και ταυτόσημη με το όνομα των Γασκώνων. Πιθανολογείται ότι παραπέμπει σε ρίζα σχετική με τη λέξη όρος, "κάτοικος των βουνών" στις γλώσσες της περιοχής στα αρχαία χρόνια. Ως χώρα των Οὐασκόνων αναφέρεται και 150 χρόνια αργότερα από τον Κλαύδιο Πτολεμαίο στο έργο "Γεωγραφική Υφήγησις", όπου αναφέρεται και πόλη Οἰασσώ^[2].

Ο λόγιος Αλφόνσο Ιριγογιέν^[3] θεωρούσε ότι η λέξη euskara είχε ως ρίζα ένα αρχαίο βασκικό ρήμα, το enautsi που σήμαινε "λέγω" (στα σημερινά Βασκικά "esan") και ότι η κατάληξη kara σήμαινε τον "τρόπο".^[4]

Κατά τον 18ο αιώνα ο πατέρας του εθνικιστικού κινήματος των Βάσκων Σαμπίνο Αράνα ανέπτυξε τη θεωρία ότι υπήρχε ρίζα euzko που προερχόταν με τη σειρά της από τη λέξη eguzkiko (ηλιακός) ανάγοντας ουσιαστικά τη λέξη σε εποχές που οι Βάσκοι πίστευαν σε κάποια ηλιακή θεότητα. Για το νέο έθνος των Βάσκων που οραματιζόταν ως ανεξάρτητο ο Αράνα, πρότεινε τη λέξη "Euzkadi". Ο νεολογισμός του υιοθετήθηκε αφού η αυτόνομη περιοχή των Βάσκων αναφέρεται στα βασκικά και ως "Εσκουαντί" (Euskadi και Euskal Autonomia Erkidegoa^[5] πιο επίσημα)

Η γλώσσα των Βάσκων έχει έξι μορφές, η μία από τις οποίες, η επίσημη, δημιουργήθηκε σχετικά πρόσφατα για να ενοποιήσει τις διαλέκτους ή πάντως για να καταστήσει δυνατή την πλήρη και ευχερή συνεννόηση, όπως και για να είναι διαθέσιμη για επίσημη κυβερνητική χρήση είτε στο πλαίσιο της αυτονομίας είτε της ανεξαρτησίας. Είναι γλώσσα ανάδελφη που εικάζεται ότι αν έχει συγγενείς, αυτοί σίγουρα δεν βρίσκονται στην Ευρώπη. Μια θεωρία (ανάμεσα στις πολλές), που ούτε αυτή είναι αποδεκτή από όλους τους γλωσσολόγους, εικάζει ότι κάποτε τα βασκικά ομιλούνταν σε μεγάλη έκταση αλλά χάθηκαν ή αφομοιώθηκαν οι πολιτισμοί των λαών που τα μιλούσαν και επιβίωσαν ως μοναδικοί εκπρόσωποι της γλώσσας αυτής οι Βάσκοι στα Πυρηναία και στη νότια Γαλλία.

Οι ιστορικές αναφορές στους Βάσκους αρχίζουν από αρκετά αργά, δηλαδή από τον 1ο π.Χ. αιώνα με το Στράβωνα. Δυστυχώς δεν υπάρχουν πηγές για πρωτύτερα. Ανάλυση του γονιδιώματος των Βάσκων υποδηλώνει ότι πρέπει να ζούσαν εκεί από τη νεολιθική εποχή^[6] Γύρω στο 50 π.Χ. η περιοχή είχε κατακτηθεί (αν όχι όλη, μεγάλο μέρος της) από τους Ρωμαίους, οι οποίοι πλέον θεωρούσαν ότι τους απομένει μόνον η δυτική Ιβηρική για να κατακτήσουν ολόκληρη την Ισπανία -άρα τα Πυρηναία είχαν κατακτηθεί. Στα μεταχριστιανικά χρόνια οι Βάσκοι θεωρούνταν ομάδα συγγενής με τους Γασκώνους και τους Ακουϊτανούς. Κατά το Μεσαίωνα η περιοχή μεταξύ των ποταμών Έβρου και Γαρούνα ονομαζόταν Βασκονία, χώρα που αγωνιζόταν να απωθήσει τους Βησιγότθους που ήδη είχαν συστήσει εκεί το Βησιγοτθικό βασίλειο και η οποία αργότερα αγωνιζόταν να σταματήσει την επέκταση των μωαμεθανών από το κέντρο και το νότο της Ισπανίας. Η Βασκονία επίσης αναφέρεται να προσπαθεί να απωθήσει και τους Φράγκους που επεκτείνονταν από το βορρά προς την Ιβηρική. Παρουσία Βάσκων μαρτυρείται και στο ποταμό Λίγηρα που όμως βρίσκεται πολύ βορειότερα -αυτό κατά τον 7ο και 8ο αιώνα. Πιθανόν οι εκεί Βάσκοι να κατέβηκαν προς το νότο απωθούμενοι από άλλες φυλές ή να είναι εσφαλμένη η μαρτυρία.

Στην ευρύτερη περιοχή (νότια Γαλλία και Πυρηναία) ιδρύθηκε το Δουκάτο της Βασκoνίας ή Γασκώνης (στα Βασκικά Baskoniako dukerria). Μέχρι τον 9ο αιώνα η περιοχή κατακερματίζεται λόγω του φεουδαρχικού συστήματος και σχηματίζονται κομητείες άλλες από αυτές καθαρά βασκικές άλλες καθόλου. Σχηματίζεται μεταξύ άλλων η κομητεία της Βασκoνίας και παράλληλα το Βασίλειο της Παμπλόνα, η Κομητεία της Καστίλης, η Κομητεία της Αραγωνίας κ.α. Το βασίλειο της Παμπλόνα, στην καρδιά της τότε βασκικής περιοχής (της Ναβάρρας) κατακερματίζεται κι αυτό από τους φεουδάρχες και τελεί υπό την επιρροή και απειλή των πολύ μεγαλύτερων βασιλείων (της Αραγώνας, της Καστίλης αλλά και των Γάλλων από το βορρά).

Κατά τον 12ο αιώνα η Καστίλη στερεί από τη Ναβάρρα την έξοδο προς τη θάλασσα, γιατί της αφαιρεί τις περιοχές Άλαβα (Álava), Μπισκάι (Biscay) και Χιπουθκόα (Gipuzkoa).

Η περιοχή των Βάσκων υποφέρει εν τω μεταξύ τα πάνδεινα και από τους πολέμαρχους των ισχυρών γαιοκτημόνων, οπότε αποδυναμωμένη υποκύπτει οριστικά στο Βασίλειο της Καστίλης -μετά από μια σειρά επιθέσεων (1512 έως 1524). Εντούτοις η συνέχεια της περιοχής της Ναβάρρας βόρεια των Πυρηναίων δεν περνάει στα χέρια της Καστίλης και γενικά της Ισπανίας. Ενσωματώνεται το 1620 στη Γαλλία.

Παρόλα τα προβλήματά τους, οι Βάσκοι σε αυτό το διάστημα έχουν σημαντική αυτονομία -γεγονός στο οποίο συμβάλλει και το δυσπρόσιτο, ορεινό στοιχείο της περιοχής. Εντούτοις η Γαλλική επανάσταση και όσα ακολουθούν επηρεάζουν πολύ τη Χώρα των Βάσκων. Στη συνέχεια έρχονται οι λεγόμενοι Καρλικοί Πόλεμοι, που έγιναν με διαλείμματα, από το 1872 έως ουσιαστικά το 1876. Όταν λήγουν με ήττα των Βάσκων και των Καταλανών, σημαίνουν και το τέλος της αυτονομίας τους. Οι Καρλικοί πόλεμοι που στοίχισαν τόσο πολύ στους Βάσκους έγιναν για πολλούς λόγους και για αντικρουόμενα συμφέροντα. Τυπικά αφορούσαν την γραμμή διαδοχής στο θρόνο και οι Βάσκοι συντάχθηκαν κατά της αλλαγής ώστε το στέμμα να μην πάει σε γυναίκα, στην Ισαβέλλα, αλλά στον αδελφό του νεκρού βασιλιά, στον Κάρλος-Μαρία κόμη της Μολίνα. Στις τάξεις των Καρλιστών μπήκαν πολλοί. Άλλοι γιατί εναντιώνονταν στην προοπτική της γυναίκας βασίλισσας από θρησκευτικό φανατισμό και συντηρητισμό, άλλοι από εθνικισμό (ώστε η βασίλισσα να μην παντρευτεί βασιλιά άλλου κράτους και χαθεί η πλήρης ανεξαρτησία της χώρας), άλλοι -όπως οι Βάσκοι- επειδή διέβλεπαν τον κίνδυνο από έναν τυχόν γάμο της Ισαβέλλας με Γάλλο βασιλιά. Σε αυτή την περίπτωση η χώρα τους θα βρισκόταν μεταξύ Συμπληγάδων και θα έχαναν σίγουρα την αυτονομία τους. Αυτό όμως τελικά δεν το απέφυγαν. Μια απο τις πρώτες ενέργειες της νέας βασίλισσας ήταν να εφαρμόσει συγκεντρωτικούς νόμους και να απολεσθεί έτσι πλήρως η αυτονομία που τυπικά και ουσιαστικά απολάμβαναν οι βόρειες περιοχές της Ισπανίας. Από τότε, και παρά τη σχετικά περιορισμένη αυτονόμηση τμήματος της περιοχής τους, ο βασκικός λαός δεν έπαψε με διάφορα μέσα να επιζητεί την πλήρη ανεξαρτησία του, χωρίς όμως να την επιτυγχάνει.

Όταν εξέπνευσε το κίνημα του Καρλισμού, τη θέση του πήρε αμέσως το εθνικιστικό κίνημα των Βάσκων, κάτι που η ισπανική κυβέρνηση προσπάθησε να καταστείλει με κάθε τρόπο.

Το 1936, στις παραμονές του Ισπανικού εμφυλίου, στο μικρο εκείνο διάστημα που η Ισπανία έχαιρε ως δημοκρατία, οι Βάσκοι πρόλαβαν κι αυτοί να σχηματίσουν κυβέρνηση. Όταν όμως οι φασιστικές δυνάμεις κινήθηκαν κατά της νεοσύστατης δημοκρατίας των Ισπανών και άρχισε ο εμφύλιος, μπήκαν στον πόλεμο και πολλοί Βάσκοι -αυτή τη συμμαχία αξιοποίησε ο Φράνκο χαρακτηρίζοντας τους δημοκράτες και τους αριστερούς "εθνικούς προδότες". Ο Φράνκο ενισχύθηκε χωρίς καμία φειδώ από τον Χίτλερ στη Γερμανία και τον Μουσολίνι στην Ιταλία, καθώς και από τις ΗΠΑ (με πετρέλαιο, μεταφορικά μέσα) και τη Μεγάλη Βρετανία, αλλά και από τη χούντα της Πορτογαλίας. Ο πόλεμος αυτός στοίχισε πολύ στους Βάσκους, με τη Γκερνίκα τον πίνακα του Πικάσο να αναπαριστά τη φρίκη της ισοπέδωσης μιας πόλης γεμάτης αμάχους από την αεροπορία της Γερμανίας -η Γκουέρνικα ήταν και είναι βασκόφωνο χωριό δίχως στρατιωτικό στόχο, είχαν χαθεί τότε 170-300 παιδιά, γυναίκες και ηλικιωμένοι

Οι Βάσκοι εντούτοις δεν εγκατέλειψαν τον αγώνα τους. Στο πλαίσιο των προσπαθειών τους για εθνική ανεξαρτησία συνέστησαν την ΕΤΑ, Βασκική Εθνικιστική και Αυτονομιστική οργάνωση. Δημιουργήθηκε στο Μπιλμπάο σαν απάντηση στα μέτρα του Φράνκο το 1959 ως "οργάνωση για τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των Βάσκων". Ήταν εξαρχής ή γρήγορα μεταβλήθηκε σε ένοπλη οργάνωση, μαρξιστικής ιδεολογίας με στόχο την αυτοδιάθεση και την ανεξαρτησία των Βάσκων. Της αποδίδονται 800 δολοφονίες και πολλές απαγωγές και έχει χαρακτηριστεί από τις ΗΠΑ και την ΕΕ ως τρομοκρατική οργάνωση. Το κόμμα Έρι Μπατασούνα (Batasuna) (παράνομο κι αυτό) σήμερα θεωρείται το πολιτικό σκέλος της οργάνωσης, ισχυρισμός που όμως το ίδιο το Έρι Μπατασούνα διαψεύδει. Το 2010 η ΕΤΑ ανακοίνωσε μονομερή κατάπαυση πυρός είτε εκτιμώντας το διεθνές και τοπικό πολιτικό κλίμα είτε επειδή είχε αποδυναμωθεί από τις εκατοντάδες συλλήψεις μελών της στη Γαλλία και στην Ισπανία. Το 2011 ανακοίνωσε την παύση της ένοπλης δραστηριότητάς της.

Παραδοσιακά οι Βάσκοι ήταν κυρίως Ρωμαιοκαθολικοί. Τον 19ο αιώνα και στα μέσα του 20ου, οι Βάσκοι ως ομάδα έχουν παραμείνει ιδιαίτερα ευσεβείς και θρήσκοι. Στα σύγχρονα χρόνια η παρουσία των ναών έχει μειωθεί στην περισσότερη δυτική Ευρώπη. Η περιοχή έχει υπάρξει πηγή ιεραποστόλων σαν τον Φραγκίσκο Σαβιέ και Μικέλ Γαρικόιτς. Ο Ιγνάτιος Λογιόλα, ο ιδρυτής της Εταιρίας του Ιησού, ήταν Βάσκος. Ο Φραγκισκανός Φέρμιν Λάσιεν είχε γεννηθεί στην Βιτόρια. Ο Λάσιεν ήταν ο διάδοχος του φραγκισκανού Πατέρα Χουνιπέρο Σέρρα και ίδρυσε 9 από τις 21 εκτεταμένες ιεραποστολικές αποστολές κατά μήκος των ακτών της Καλιφόρνιας.

Ένα ξέσπασμα προτεσταντισμού στην ηπειρωτική χώρα των Βάσκων παρήγαγε την πρώτη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στους Βάσκους από τον Γιοάνες Λεϊθαρράγα. Αφού ο Ερρίκος Δ΄ της Γαλλίας μετατράπηκε σε καθολικό για να γίνει βασιλιάς της Γαλλίας, ο Προτεσταντισμός σχεδόν εξαφανίστηκε.

Στη Μπαγιόν υπήρχε Εβραϊκή κοινότητα που αποτελούνταν κυρίως από Σεφαραδίτες Εβραίους που προέρχονταν από την Ισπανική και την Πορτογαλική Ιερά Εξέταση. Υπήρχαν επίσης σημαντικές Εβραϊκές και Μουσουλμανικές κοινότητες στη Ναβάρρα πριν την εισβολή των Καστιλιανών το 1512-21. Οι Μπανού Κασί, μια Μουλανδινή δυναστεία που προερχόταν από τον κόμη Κάσσιο, κυριάρχησε σε ένα μικρό, κυρίως βασκικό μουσουλμανικό εμιράτο στην κοιλάδα του Έβρου για δύο αιώνες.

Στις μέρες μας, με βάση μια δημοσκόπηση, λίγο περισσότεροι από το 50% των Βάσκων πρεσβεύουν κάποιο βαθμό πίστης στον θεό, την στιγμή που οι υπόλοιποι είναι είτε αγνωστικιστές είτε άθεοι. ο αριθμός των πιστών σκεπτικιστών αυξάνεται αξιοσημείωτα στις νεότερες γενιές, όταν οι μεγαλύτερες είναι πιο πιστές.

Το μεγαλύτερο σύμβολο της Βασκικής ταυτότητας στο ποδόσφαιρο είναι η Αθλέτικ Μπιλμπάο. Καθώς υπάρχουν και άλλες ομάδες μεταξύ του Βασκικού κράτους, όπως η Ρεάλ Σοσιεδάδ, η Ντεπορτίβο Αλαβές, η ΣΝ Έιμπαρ και η Οσασούνα (η μοναδική ομάδα στη Πριμέρα Ντιβισιόν η οποία έχει Βασκικό όνομα - osasuna σημαίνει "υγεία"). Σύμφωνα με την πολιτική της Αθλέτικ Μπιλμπάο ή ομάδα αυτή υποστηρίζει πως αρνείται να προσλάβει παίκτες που δεν είναι Βάσκοι. Στο παρελθόν και η Ρεάλ Σοσιεδάδ ακολουθούσε τέτοια πολιτική.