Η Ατροπατηνή (αρχαία περσικά: Ātṛpātakāna), επίσης γνωστή ως Ατροπάτιος Μηδία, ήταν αρχαίο βασίλειο που ιδρύθηκε το 323 π.Χ. από τον Πέρση σατράπη Ατροπάτη. Το βασίλειο, με επίκεντρο το σημερινό βόρειο Ιράν, κυβερνήθηκε από τους απογόνους του Ατροπάτη μέχρι τις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ., όταν τους αντικατέστησε η δυναστεία των Αρσακίδων της Παρθίας.^[1] Κατακτήθηκε από τους Σασσανιδές το 226 και μετατράπηκε σε επαρχία που διέποταν από μαρζμπάν («μαργράβος»).^[2] Η Ατροπατηνή ήταν η μόνη ιρανική περιοχή που παρέμεινε υπό τη Ζωροαστριακή εξουσία από τους Αχαιμενίδες έως την αραβική κατάκτηση χωρίς καμία διακοπή, εκτός από τη σύντομη διακυβέρνηση του βασιλιά της Μακεδονίας, Αλέξανδρου του Μέγα (336–323 π.Χ.).

Το όνομα Ατροπατηνή ήταν επίσης ο ονομαστικός πρόγονος του ονόματος της ιστορικής περιοχής του Αζερμπαϊτζάν στο Ιράν.^[3]

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, το όνομα της Ατροπατηνής προήλθε από το όνομα Ατροπάτης, ο οποίος ήταν ο ηγέτης της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας. Όπως γράφει στο βιβλίο του «Γεωγραφικά»: «Τα μέσα χωρίζονται σε δύο μέρη. Το ένα μέρος ονομάζεται Μείζων Μηδία, εκ των οποίων η μητρόπολη είναι η Εκβάτανα. Το άλλο μέρος είναι η Ατροπάτιος Μηδία, που πήρε το όνομά της από τον διοικητή Ατροπάτη, ο οποίος εμπόδισε επίσης αυτή τη χώρα, η οποία ήταν μέρος της Μείζονος Μηδίας, να υποταχθεί στους Μακεδόνες».^[4][5]

Από το όνομα Ατροπάτης, διαφορετικές μορφές του ονόματος αυτής της χώρας, όπως Ατροπατηνή, Ατροπάτιος Μηδία, Τροπατήνη, Ατουρπατακάν, Ανταρμπαιτζάν, χρησιμοποιήθηκαν σε διαφορετικές πηγές. Ωστόσο, οι μεσαιωνικοί Άραβες γεωγράφοι πρότειναν μια άλλη εκδοχή που συσχετίζει αυτό το όνομα με το Αντορμπάντορ (το όνομα ενός ιερέα) που σημαίνει «φύλακας της φωτιάς».^[5]

Το 331 π.Χ., κατά τη διάρκεια της Μάχης των Γαυγαμήλων μεταξύ του Αχαιμενίδη ηγεμόνα Δαρείου Γ΄ της Περσίας και του Αλεξάνδρου του Μέγα, οι Μήδοι, οι Αλμπάνοι, οι Σακάσιοι και οι Κάδοι πολέμησαν μαζί με τον στρατό του Μεγάλου Αχαιμενίδη Βασιλιά στο στρατό του Ατροπάτη. Μετά από αυτόν τον πόλεμο, που είχε ως αποτέλεσμα τη νίκη του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την πτώση της Αχαιμενιδικής Αυτοκρατορίας, ο Ατροπάτης εξέφρασε την πίστη του στον Αλέξανδρο. Το 328-327 π.Χ., ο Αλέξανδρος τον διόρισε κυβερνήτη της Μηδίας. Μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου του Μέγα το 323 Π.Χ., οι κατακτήσεις της Μακεδονίας χωρίστηκαν μεταξύ των διαδόχων στη Συμφωνία της Βαβυλώνας. Η πρώην αχαιμενιδική σατραπεία της Μηδίας διαιρέθηκε σε δύο πολιτείες: Το μεγαλύτερο (νότιο) μέρος - η Μείζων Μηδία (Media Magna) ανατέθηκε στον Πείθων, έναν από τους σωματοφύλακες του Αλεξάνδρου.

Η μικρότερη (βόρεια) περιοχή, η οποία ήταν η υποσατραπεία της Ματιανής, έγινε Ατροπάτιος Μηδία (Media Atropatene) υπό τον Ατροπάτη, τον πρώην κυβερνήτη των Αχαιμενιδών όλης της Μηδίας, ο οποίος μέχρι τότε είχε γίνει πεθερός του Περδίκκα, αντιβασιλέα του διορισμένου διαδόχου του Αλεξάνδρου.^[6][7][8][9] Λίγο αργότερα, ο Ατροπάτης αρνήθηκε να να δηλώσει πίστη στον Σελευκό Α΄ Νικάτωρ και έκανε την Ατροπάτιο Μηδία ένα ανεξάρτητο βασίλειο. Ο Αντίοχος Γ΄ (223-187 π.Χ.) ήρθε στην εξουσία στην Πολιτεία των Σελευκιδών που ήταν ένα από τα κράτη που αναδύθηκαν στα ανατολικά μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Το 223 π.Χ. η επίθεση εναντίον της Ατροπατηνής είχε ως αποτέλεσμα τη νίκη.

Κατά συνέπεια, ο βασιλιάς της Ατροπατηνής, ο Αρταμπαζάν, αποδέχθηκε την υπεροχή των Σελευκιδών και έγινε εξαρτημένη από αυτούς και από την άλλη πλευρά, διατηρήθηκε η εσωτερική ανεξαρτησία. Ταυτόχρονα, η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία εμφανίστηκε στη λεκάνη της Μεσογείου και προσπαθούσε να διαδώσει την εξουσία της στην Ανατολή και στη μάχη της Μαγνησίας οι Σελευκίδες κέρδισαν τους Ρωμαίους το 190 π.Χ.. Τότε, η Παρθία και η Ατροπατηνή θεώρησαν τη Ρώμη απειλή για την ανεξαρτησία τους και συνεπώς συμμάχησαν στον αγώνα ενάντια στη Ρώμη.

Μετά τη μάχη μεταξύ της Ρώμης και των Παρθίων το 38 π.Χ., οι Ρωμαίοι κέρδισαν και ο Ρωμαίος στρατηγός Μάρκος Αντώνιος επιτέθηκε στη Φράσπα (36 π.Χ.), μια από τις κεντρικές πόλεις της Ατροπατηνής. Η πόλη περιβαλλόταν από ισχυρά αμυντικά οχυρώματα. Μετά από έναν μακρύ αποκλεισμό, ο Αντώνιος υποχώρησε, χάνοντας περίπου τριάντα πέντε χιλιάδες στρατιώτες. Αντιμέτωποι με τις προσπάθειες της Παρθίας να προσαρτήσει την Ατροπατηνή, η Ατροπατηνή άρχισε να πλησιάζει τη Ρώμη, με τον Αριομπαρτζάν Β΄, ο οποίος ήρθε στην εξουσία στην Ατροπατηνή το 20 π.Χ., να ζει στη Ρώμη για περίπου δέκα χρόνια. Η δυναστεία του Ατροπάτη που ιδρύθηκε θα κυβερνούσε το βασίλειο για αρκετούς αιώνες, πρώτα ανεξάρτητα, στη συνέχεια ως υποτελείς της δυναστείας των Αρσακιδών της Παρθίας (που την ονόμασαν «Ατουρπατακάν»). Αργότερα αντικαταστάθηκε από μια σειρά των Αρσακιδών.^[2]

Κατά την ύστερη εποχή της Παρθίας, η αυτοκρατορία παρήκμαζε, με αποτέλεσμα την αποδυνάμωση της κατοχής του δυτικού Ιράν.^[10] Ο Ιρανολόγος Τουράτζ Νταριί υποστηρίζει ότι η βασιλεία του Παρθίου μονάρχη Βολογέση Ε΄ της Παρθίας (191–208) ήταν «το σημείο καμπής στην ιστορία των Αρσακιδών, καθώς η δυναστεία έχασε μεγάλο μέρος του κύρους της».^[11] Οι κάτοικοι της Ατροπατηνής (ευγενείς και χωρικοί) συμμάχησαν με τον Πέρση πρίγκιπα της Αυτοκρατορίας των Σασσανιδών Αρδασίρ Α΄ της Περσίας ( 224–242) κατά τη διάρκεια των πολέμων του εναντίον του γιου του Βολογέση Ε΄ και του δεύτερου διαδόχου του, Αρτάβανου Ε΄ της Παρθίας (216–224).^[12][2] Το 226, η Ατροπατηνή υπέβαλε με μικρή αντίσταση στον Αρδασίρ Α΄, αφού είχε νικήσει και σκοτώσει τον Αρτάβανο Ε΄ στη Μάχη του Χορμιζνταγκάν.^[2] Ο Αρδασίρ Α΄ και ο γιος του και ο κληρονόμος Σαπώρης Α΄ της Περσίας (240-270) απεικονίζονται σε ανάγλυφο βράχου κοντά στη Σαλμάς, πιθανώς μαρτυρία για την κατάκτηση της Ατροπατηνής από τους Σασσανιδές.^[12][2] Οι ευγενείς της Ατροπατηνής πιθανότατα συμμάχησαν με τους Σασσανιδές λόγω της επιθυμίας για ένα ισχυρό κράτος ικανό να διατηρήσει την τάξη. Η ιεροσύνη, η οποία μπορεί να αισθάνθηκε αποξενωμένη από τους καλόβολους Αρσακιδές, πιθανότατα υποστήριξε επίσης την οικογένεια Σασσανιδών, λόγω της σχέσης της με τον Ζωροαστρισμό.^[13]

Η παλαιότητα του Ζωροαστρισμού οδήγησε σε έλλειψη γνώσεων σχετικά με τη γεωγραφία της Αβέστα, καθώς και αβεβαιότητα σχετικά με τη γενέτειρα του προφήτη του, Ζωροάστρη.^[14] Ως αποτέλεσμα, οι ντόπιοι ισχυρισμοί αναδύθηκαν αρκετά εύκολα και με την κατάλληλη υποστήριξη, κέρδισαν ακόμη και την αποδοχή. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να τοποθετηθεί η γενέτειρα του Ζωροάστρη στην Ατροπατηνή, παρά στην ανατολή, από την οποία ήταν στην πραγματικότητα.^[15][16][17]

Ο κύριος κόμβος των Αχαιμενιδών στην Ατροπατηνή ήταν η Γάζακα (μηδική γλώσσα: Ganzaka, που σημαίνει «θησαυροφυλάκιο»), η οποία πιθανότατα χρησίμευσε ως πρωτεύουσα του Ατροπάτη καιι των διαδόχων του.^[18][19] Η πόλη βρισκόταν σε μια εύφορη περιοχή κοντά στη λίμνη Ούρμια, κοντά στη σύγχρονη πόλη Μιαντοάμπ.^[18] Η πόλη και τα περίχωρά της φιλοξένησαν πιθανότατα έναν μεγάλο ιρανικό πληθυσμό, ενώ μεγάλο μέρος του πληθυσμού της Ατροπατηνής πιθανότατα δεν είχε πλήρως ιρανοποιηθεί μέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ..^[15]

Η Ατροπατηνή ήταν η μόνη ιρανική περιοχή που παρέμεινε υπό τη Ζωροαστριακή εξουσία από τους Αχαιμενίδες έως την αραβική κατάκτηση χωρίς καμία διακοπή, εκτός από τη σύντομη διακυβέρνηση του βασιλιά της Μακεδονίας, Αλέξανδρου του Μέγα (336–323 π.Χ.).^[20] Κάτω από την εξουσία των Ατροπατιδών, η περιοχή κατάφερε με επιτυχία να αποκτήσει κυρίαρχη θέση στον Ζωροαστρισμό, η οποία θα συνεχιζόταν μέχρι την εποχή των Σασσανιδών, των οποίων οι μονάρχες ευνόησαν τις μηδικές παραδόσεις έναντι εκείνων των Παρθίων.^[20]

Αν και οι βασιλιάδες της Ατροπατηνής κυβέρνησαν για αρκετούς αιώνες, μόνο μερικοί από αυτούς είναι γνωστοί. Οι ημερομηνίες της βασιλείας τους είναι αβέβαιες.

• Στράβων, Γεωγραφικά

• Μπόσγουορθ, Κ.E. (1989), «Azerbaijan IV: Islamic History to 1941», Encyclopaedia Iranica, 3, Λονδίνο: Routledge & Kegan Paul, http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iv 
• Μπόις, Μάρι· Γκρένετ, Φραντζ (1991). Μπεκ, Ρότζερ, επιμ. A History of Zoroastrianism, Zoroastrianism under Macedonian and Roman Rule. Λέιντεν: Brill. ISBN 978-9004293915. 
• Μπόις, Μάρι (2000). «Ganzak». Encyclopaedia Iranica, Vol. X, Fasc. 3, σσ. 289–290. https://www.iranicaonline.org/articles/ganzak-. 
• Τσόμοντ, M. Λ. (1987). «Atropates». Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 1, σσ. 17–18. http://www.iranicaonline.org/articles/atropates-aturpat-lit. 
• Νταριί, Τουράτζ (2010). Ardashir and the Sasanians' Rise to Power. Πανεπιστήμιο της καλιφόρνια, σελ. 236–255. https://www.academia.edu/949575. 
• ντε Πλανιόλ, X. (1987). «Azerbaijan i. Geography». Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2, σσ. 205–215. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-i. 
• Γκοντράτ-Ντιζάτζι, Μεχρντάντ (2007). «Administrative Geography of the Early Sasanian Period: The Case of Ādurbādagān». Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 45 (1): 87–93. doi:10.1080/05786967.2007.11864720. 
• Γκοντράτ-Ντιζάτζι, Μεχρντάντ (2010). «Ādurbādagān during the Late Sasanian Period: A Study in Administrative Geography». Iran: Journal of the British Institute of Persian Studies 48 (1): 69–80. doi:10.1080/05786967.2010.11864774. 
• Γκοντράτ-Ντιζάτζι, Μεχρντάντ (2011). «Disintegration of Sasanian Hegemony over Northern Iran». Iranica Antiqua 46: 153–302. doi:10.2143/IA.46.0.2084424. 
• Γκρεγκοράτι, Λεονάρντο (2017). «The Arsacid Empire». Στο: Νταριί, Τουράτζ. King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies. σελίδες 1–236. ISBN 9780692864401. 
• Χάτερ, Μάνφρεντ (2009). «Zoroaster iii. Zoroaster in the Avesta». Encyclopaedia Iranica. https://www.iranicaonline.org/articles/zoroaster-iii-zoroaster-in-the-avesta. 
• Κία, Μεχρντάντ (2016). «The Persian Empire: A Historical Encyclopedia». The Persian Empire: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.  (2 τόμοι)
• Μαλάντρα, Γ. Γ. (2009). «Zoroaster ii. General Survey». Encyclopaedia Iranica. https://www.iranicaonline.org/articles/zoroaster-ii-general-survey. 
• Όλμπριχτ, Μάρεκ Γιαν (2014). The Genealogy of Artabanos II (AD 8/9–39/40), King of Parthia, σελ. 92–97. https://www.academia.edu/9955926. 
• Σίπμαν, K. (1987). «Azerbaijan III. Pre-Islamic History». Encyclopaedia Iranica, Vol. III, Fasc. 2, σσ. 221–224. http://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-iii.