Βρίσκεται 547 χιλιόμετρα Βόρεια-Βορειοδυτικά από την Αθήνα, 62 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Θεσσαλονίκης, 34 χιλιόμετρα δυτικά του Κιλκίς, 3,5 χιλιόμετρα δυτικά του Πολυκάστρου και δυτικά του ποταμού Αξιού.
Κατά την αρχαιότητα, στην περιοχή ζούσαν Παίονες[5] (ήδη αναφέρονται στην Ιλιάδα). Μετά το 12ο π. Χ. αιώνα στην περιοχή εγκαθίστανται και Βοττιαίοι[6], ενώ βόρεια της Αξιούπολης, έχει βρεθεί προϊστορικό νεκροταφείο (11ος αιώνας π.Χ.).[7] Στο νεκροταφείο έχει βρεθεί η αρχαιότερη χύτρα ταχύτητας (ηλικίας 2.700 ετών)[8]. Σύμφωνα με τον αρχαίο γεωγράφο Στράβωνα, κατά τους αρχαϊκούς χρόνους την Αμφαξίτιδα εξουσίαζαν οι Παίονες.[9] Στην κλασική αρχαιότητα, η κοιλάδα του Αξιού ονομαζόταν Αμφαξίτις. Την περίοδο του Πελοποννησιακού Πολέμου (429π.Χ.), η περιοχή έγινε θέατρο επιχειρήσεων, καθώς ο Σιτάλκης, βασιλιάς των Θρακών, εισήλθε στην περιοχή από το βορρά, με σκοπό να επιτεθεί στο βασίλειο των Μακεδόνων. Τελικά, απέτυχε να καταλάβει την Ευρωπό και απεχώρησε.[10][11][12] Νοτιοδυτικά της Αξιούπολης (στο δρόμο για Γοργόπη), υπάρχουν αρχαιολογικά ευρήματα, για τα οποία εικάζεται ότι σχετίζονται με την αρχαία Γόρτυνα.[10] Τον 5ο αιώνα π.Χ. η περιοχή ενσωματώθηκε στο Βασίλειο της Μακεδονίας και έκτοτε ακολουθεί τη μοίρα της υπόλοιπης αρχαίας Ελλάδας.[13]
Το 1700, ιδρύεται η Αξιούπολη, ως Μποέμιτσα, από τους κατοίκους τριών γειτονικών χωριών, λόγω των εκτεταμένων καταστροφών που προκάλεσαν σε αυτά τα τουρκικά αντίποινα. Η κωμόπολη ονομάστηκε έτσι λόγω της θέσης της στη δυτική όχθη του Αξιού.[15][16] Το 1760 ο πληθυσμός της ενισχύεται από κατοίκους του Δάσκιου Ημαθίας.
Επανάσταση του 1821 και Μακεδονικός Αγώνας
Στην Ελληνική επανάσταση του 1821, πολλοί κάτοικοι της περιοχής συμμετείχαν στα επαναστατικά κινήματα της Κεντρικής Μακεδονίας και ιδίως στη Βογδάντσα της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας. Η οικογένεια του Ζαφειρίου Σταματιάδη από την Ειδομένη έδωσε τους πιο γνωστούς αγωνιστές της επανάστασης. Η αποτυχία της επανάστασης στη Μακεδονία έφερε την περιοχή σε δυσμένεια. Μετά την Καταστροφή της Νάουσας το 1822, εγκαταστάθηκαν στην Αξιούπολη πολλές οικογένειες από τη Νάουσα. Το 1843, με την παραχώρηση κάποιων δικαιωμάτων στους Χριστιανούς, χτίζεται η εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, η οποία ολοκληρώνεται το 1859. Το 1843 οι κάτοικοι πήραν άδεια από τις Οθωμανικές αρχές και το 1859 ολοκληρώθηκε η κατασκευή του Ναού του Αγίου Δημητρίου, που αγιογραφήθηκε την περίοδο 1860 - 1862 από τον περίφημο αγιογράφο Μαργαρίτη Λάμπου από τη Χαλάστρα. Διοικητικά ανήκε στο καζά της Γευγελής. Το 1873 είχε 30 μωαμεθανικές και 90 χριστιανικές οικογένειες, ενώ το 1903 οι κάτοικοί της ήταν 1.413.[17]
Μετά το 1878, δρουν στην περιοχή σώματα ντόπιων οπλαρχηγών με σκοπό την άμυνα κατά των Βουλγάρων. Από την Ειδομένη δρουν τα σώματα των Νικόλαου Στοΐδη, Στόικου Στοΐδη και Δέλλιου Κοβάτση. Από τη Γευγελή (Βόρεια Μακεδονία), ο Δημοσθένης Κύρου συντονίζει και οργανώνει την άμυνα των Ελλήνων σε όλη την περιοχή. Από τη Γευγελή επίσης, ενεργοποιούνται τα σώματα των Χρήστου Δέλλιου και Σίμου Μάλιου. Από τη Νεγόριτσα (Νεγκόρτσι, Βόρεια Μακεδονία) τα σώματα των Αθανάσιου Γιαγκούλα, Ιωάννη Τάσκου και Πέτρου Χαρισιάδη.[18] Στην περιοχή δρουν επίσης και οι ομάδες των Αθανάσιου Καπετανόπουλου και Πέτρου Αβραμίδη από τις Τίκφες (Καβαντάρτσι, Βόρεια Μακεδονία).[18] Σημαντική είναι τέλος, η προσφορά των οπλαρχηγών Νικόλαου Νικόλτσα, Γεώργιου Ξανθού και Δέλλιου Πέτκου Τοπάλη από τη Μαρζέντσα (Μαρζέντσι, Βόρεια Μακεδονία). Ο τελευταίος σκοτώθηκε από κομιτατζήδες το 1898.[18] Το 1894 χτίστηκε το πρώτο σχολείο στην Αξιούπολη. Οι κάτοικοι του Δήμου Αξιούπολης είχαν σημαντική συμμετοχή στον Μακεδονικό Αγώνα (1904-1908).[19] Στις 22 προς την 23η Οκτωβρίου 1912 ελευθερώθηκε το διοικητικό κέντρο της περιοχής, η Γουμένισσα, και στη συνέχεια όλη η επαρχία.
Οι κάτοικοι της Αξιούπολης έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη Μάχη του Σκρα κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο,[20] κατά τον οποίο γαλλικός στρατός εγκαταστάθηκε στην πόλη, ώστε να ελέγχει τις κύριες αρτηρίες ανεφοδιασμού. Οι Γάλλοι βοήθησαν στην κατασκευή πολλών έργων στην περιοχή, με σκοπό τη βελτίωση των μεταφορών. Μεταξύ άλλων, κατασκεύασαν σιδηροδρομική γραμμή από την Αξιούπολη έως το Σκρα.[εκκρεμεί παραπομπή].
Ο κεντρικός σιδηρόδρομος Θεσσαλονίκης-Βιέννης περνούσε σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων από την κωμόπολη και από την ίδρυσή του μέχρι το 1913 είχε το όνομα «Σ.Σ. ΓΟΥΜΕΝΙΤΣΗΣ», από το 1927 μετονομάστηκε σε ""Σ.Σ. ΑΞΙΟΥΠΟΛΗΣ. Από το σταθμό αυτό διεξάγονταν το εμπόριο της περιοχής, και έγινε κέντρο εφοδιασμού του ελληνικού και συμμαχικού στρατού κατά τους Βαλκανικούς και Παγκόσμιους Πολέμους[22].
Στην Αξιούπολη λειτουργεί από το Μάρτιο του 2009, το Παράρτημα Μακεδονίας του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος».[23]
Η ενότητα αυτή δεν τεκμηριώνεται επαρκώς με παραπομπές. Παρακαλούμε βοηθήστε προσθέτοντας την κατάλληλη τεκμηρίωση. Ατεκμηρίωτο υλικό μπορεί να αμφισβητηθεί και να αφαιρεθεί.
(Η σήμανση τοποθετήθηκε στις 20/02/2022)
Τα αξιοθέατα στην περιοχή περιλαμβάνουν το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Αξιούπολης, βιβλιοθήκη, το Μέγα Ρέμα (Κοτζά Ντερέ), τη Λίμνη του Μεταλλείου και το Άγαλμα της Ελευθερίας στην κεντρική πλατεία, όπου και ο υπεραιωνόβιος πλάτανος που ανήκει στη Γοργόπη, όπου η παράδοση τον θέλει να υπάρχει από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Επίσης, σημαντικό αξιοθέατο είναι η Σμαραγδένια λίμνη ή Γαλάζια Λίμνη. Βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Κούπα και Σκρα.
↑Teplov, V. (1877). Materialy dlja statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii s priloženijem karty raspredelenija po veroispovedanijam. Transchel. σελ. 258.
↑ 10,010,1A History of Macedonia Volume 1: Historical geography and prehistory By Nicholas Geoffrey Lemprière Hammond, Guy Thompson Griffith Σελίδα 171 ISBN 0-19-814294-3 (1972)
↑Χρήστος Π. Ίντος, Παιονία και Παίονες, από τα μυθικά χρόνια ως την Άλωση της Πόλης, Γουμένισσα 1983 και Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 13-21.
↑Χρήστος Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορικ΄ή της διαδρομή, Κιλκίς 2000
↑Χρήστος Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 26-27.
↑ 18,018,118,2"Ο Μακεδονικός Αγών" K. Βακαλόπουλος, Χ. Νεράντζης, 2000
↑Χρήστος Π. Ίντος, Κέντρα οργάνωσης, δράσης και αντίστασης των Ελλήννων στο Ν. Κιλκίς κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα, στον τόμο Μακεδονικός Αγών, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 177-191 και του ιδίου Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 31-34..
↑Χ. Π. Ίντος - Β. Χαραλαμπίδης, Η περιοχή του Ν. Κιλκίς, από την αρχαιότητα ως τα νεότερα χρόνια, Κιλκίς 1994, σ. 36-44.
↑Χρήστος Π. Ίντος, Η Αξιούπολη στην ιστορική της διαδρομή, Κιλκίς 2000, σ. 47-48
↑Χρήστος Π. Ίντος, Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός Γουμενίτσης, περιοδικό ΠΡΙΣΜΑ, Κιλκίς
