Σχετικά με την ανοικτή εκπαίδευση, πρόκειται για έναν αρκετά ασαφή όρο που έχει την τάση να ταυτίζεται με τον όρο εξ αποστάσεως εκπαίδευση, αν και κάτι τέτοιο δεν είναι σωστό.^[1]

Η ανοικτή εκπαίδευση είναι ένας αρκετά ευέλικτος τρόπο εκπαίδευσης. Η ευελιξία αυτή σχετίζεται με τον τρόπο που αυτή εφαρμόζεται, τον χρόνο και τον ρυθμό με τον οποίο μπορεί ο κάθε εκπαιδευόμενος να την υλοποιήσει, την επιλογή του χώρου μελέτης και τις διαδικασίες που ακολουθούνται κατά την διάρκεια της μάθησης ^[2]. Γενικά, η ανοικτή εκπαίδευση προσφέρει ένα πλήθος πλεονεκτημάτων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχει και μειονεκτήματα.^[3][4]

Ο όρος ανοικτή εκπαίδευση είναι αρκετά ασαφής και απροσδιόριστος, καθώς σε αυτόν αποδίδονται μια σειρά από σημασίες. Λόγω της αοριστίας του μάλιστα συχνά ταυτίζεται με τον όρο «εξ αποστάσεως εκπαίδευση», κάτι που είναι λάθος ^[1]. Αυτό μπορεί να συμβαίνει επειδή ο όρος ανοικτή εκπαίδευση αφορά κολέγια ή προγράμματα με «ανοικτή» διοικητική πολιτική ή με παρόμοιο πνεύμα, στα οποία συνήθως, αν και όχι απαραίτητα, εφαρμόζεται η εξ αποστάσεως εκπαίδευση (Keegan, 2001 & Wikipedia, 2011)^[1][5]. Κάτι τέτοιο όμως δεν σημαίνει ότι κάθε πανεπιστήμιο που προσφέρει εξ αποστάσεως εκπαίδευση είναι και ανοικτό. Μία εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν είναι ούτε ανοικτή, ούτε κλειστή, είναι απλώς μία μορφή εκπαίδευσης και είναι ουδέτερη, αν και μπορεί να πάρει και κάποια από τις δύο προηγούμενες μορφές. Επομένως, από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι όροι ανοικτή και εξ αποστάσεως εκπαίδευση δεν μπορούν να ταυτιστούν.^[1]

Συνεπώς, γίνεται κατανοητή η αναγκαιότητα που υπάρχει στις μέρες μας να οριστεί η έννοια της ανοικτής εκπαίδευσης. Για τον λόγο αυτό παρακάτω θα αναφερθούν μερικοί από τους ορισμούς που έχουν δοθεί για αυτή στην ελληνική και διεθνή βιβλιογραφία. Αρκετοί από αυτούς εστιάζουν στην έννοια ανοικτή που χαρακτηρίζει τον όρο ανοικτή εκπαίδευση. Αυτοί είναι οι εξής: «Η έννοια ανοικτή, ως εκπαιδευτική αλλά και πολιτική αντίληψη, στάση και στρατηγική, χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται για να δηλώσει τις στάσεις της εκπαιδευτικής πολιτικής διεύρυνσης και πρόσβασης που υιοθετούν τα ιδρύματα παιδείας και τα υπουργεία παιδείας.» ^[6](Λιοναράκης, 2001, σ. 35). Μέσω της ανοικτής εκπαίδευσης «οι εκπαιδευόμενοι (ή μαθητευόμενοι ή φοιτητές) έχουν δικαίωμα επιλογής, έχουν ελευθερία κινήσεων και έχουν μεγαλύτερο έλεγχο του τρόπου μάθησης. Ο έλεγχος που ασκούν άτομα όπως οι επιβλέποντες ή οι εκπαιδευτές δεν είναι τόσο εκτεταμένος όσο στην παραδοσιακή εκπαίδευση» ^[3].

«Ο όρος αυτός μπορεί επίσης να αναφέρεται και στα κριτήρια εισαγωγής. Πολλά προγράμματα ανοικτής εκπαίδευσης επιχειρούν να απαλλαγούν από αυστηρές απαιτήσεις προσόντων ή εμπειρίας»^[3] ή δεν έχουν ακαδημαϊκές προϋποθέσεις εισαγωγής, εξαλείφοντας με αυτό τον τρόπο τους φραγμούς που υπήρχαν μέχρι τότε για την εισαγωγή στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση^[4].^[7]

Οι Βαρσαμίδου & Ρες (2007)^[4] αναφέρουν χαρακτηριστικά σχετικά με την ανοικτή εκπαίδευση: «η ανοικτή εκπαίδευση εστιάζει στη δημιουργία εκπαιδευτικών ευκαιριών και στην ελεύθερη πρόσβαση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Η ανοικτή εκπαίδευση καλείται να άρει τους περιορισμούς της παραδοσιακής Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και χωρίς να δρα ανταγωνιστικά με αυτή να αποτελέσει μια αξιόπιστη, εναλλακτική πρόταση στην επιθυμία πρόσβασης τόσο στο Πανεπιστήμιο, όσο και στην επιμόρφωση και κατάρτιση γενικότερα.» Για αυτό το λόγο μάλιστα υπάρχει η άποψη ότι ο όρος ανοικτή εκπαίδευση μπορεί να σημαίνει «ανοικτή σε όλους», με την έννοια ότι δίνει ευκαιρίες και επιτρέπει την πρόσβαση σε όλους^[4][8]

Η ανοικτή εκπαίδευση δεν είναι μία άλλη εκπαίδευση, καθώς έχει ίδιους ή παρεμφερείς στόχους με αυτούς που έχει ο παραδοσιακός τύπος μάθησης. Στην ανοικτή εκπαίδευση αυτό που διαφέρει είναι ο τρόπος με τον οποίο οι στόχοι αυτοί επιτυγχάνονται^[4]. Επομένως, «μπορούσαμε να πούμε ότι η ανοικτή εκπαίδευση διαθέτει μεγάλη δυναμική, ως προς τους οπαδούς που έχει και τον ενθουσιασμό που δημιουργεί, κάτι που συμβαίνει λόγο της δυνατότητας που έχει να προσαρμόζεται σε πολλές και διαφορετικές ιδέες και στόχους».^[9]

Ο όρος ανοικτή εκπαίδευση άρχισε να γίνεται γνωστός στα μέσα της δεκαετίας του 1960, όταν η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου μετέτρεψε το όνομα του «Ραδιοτηλεοπτικού Πανεπιστημίου» (University of the Air) σε «Ανοικτό Πανεπιστήμιο». Το ενδιαφέρον αυξήθηκε ακόμα περισσότερο στις ΗΠΑ και έτσι ο όρος ανοικτή εκπαίδευση είναι ευρέως διαδεδομένος από τα τέλη του 1990.^[10]

Ωστόσο σύμφωνα με τους Keegan και Rumble^[10] αντί του όρου «Ανοικτά Πανεπιστήμια» θα έπρεπε να χρησιμοποιείται ο όρος «Πανεπιστήμια παροχής εξ αποστάσεως εκπαίδευσης», καθώς η χρήση του πρώτου δεν είναι και τόσο σωστή. Κάτι τέτοιο όμως δεν συμβαίνει γιατί το κύρος που έχει το ανοικτό Πανεπιστήμιο της Βρετανίας είναι τόσο μεγάλο, ώστε τα περισσότερα νεότερα ιδρύματα να υιοθετήσουν τον όρο «ανοικτό».^[10]

Στην Ελλάδα ο όρος «ανοικτή» κάνει την εμφάνισή του μέσα από το Ανοικτό Πανεπιστήμιο, το οποίο ξεκίνησε την λειτουργία του το 1997. Ο πρώτος χρόνος της πλήρους λειτουργίας του ήταν το έτος 1999-2000.^[11]

Οι αλλαγές που προέκυψαν τις τελευταίες δεκαετίες στην οικονομία και στις κοινωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο, στα εκπαιδευτικά συστήματα, καθώς και στην τεχνολογία και την επιστήμη, καθώς επίσης και ο ανταγωνισμός που υπάρχει τόσο σε θέματα εκπαίδευσης όσο και σε θέματα απόκτησης γνώσης με όσο το δυνατόν πιο γρήγορους ρυθμούς είναι μερικοί μόνο από τους παράγοντες που επέβαλλαν την ανάγκη δημιουργίας και εφαρμογής της ανοικτής εκπαίδευσης.^[4]

Οι αναγκαιότητα της ανοικτής εκπαίδευσης μπορεί να γίνει φανερή και μέσα από τους τρεις γενικούς στόχους που θέτονται στο κείμενο του εκπαιδευτικού Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίοι σύμφωνα με τους Βαρσαμίδου & Ρες (2007) ^[4] είναι:

• η αύξηση της ποιότητας και της αποτελεσματικότητας της παρεχόμενης εκπαίδευσης και των συστημάτων κατάρτισης στην Ευρωπαϊκή Ένωση
• η διευκόλυνση της πρόσβασης σε όλα τα συστήματα εκπαίδευσης και κατάρτισης και
• το άνοιγμα των συστημάτων εκπαίδευσης και η κατάρτιση σε όλους τους πολίτες.

Επομένως, γίνεται κατανοητή η αναγκαιότητα της ύπαρξης της τόσο σε ευρωπαϊκό, όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο.

Τα ανοικτά εκπαιδευτικά συστήματα χρησιμοποιούν ως επί το πλείστων την εξ αποστάσεως εκπαίδευση ως θεμελιώδη μέθοδο, κάτι που την κάνει να αποκλίνει και να διαφοροποιείται από τα παραδοσιακά και συμβατικά συστήματα.^[4]

Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με τους Race (1999)^[8] & Wikipedia (2011)^[12], ο πιο συνηθισμένος τρόπος με τον οποίο εφαρμόζεται η ανοικτή εκπαίδευση είναι μέσα από ανοιχτά εκπαιδευτικά μέσα ή αλλιώς πακέτα εκπαίδευσης. Αυτά έχουν πολλές μορφές. Μπορεί να είναι έντυπο υλικό, συνήθως όμως έχουν την μορφή ψηφιοποιημένου υλικού (ταινίες μαγνητοφώνου, βίντεο, λογισμικό, πακέτα που στηρίζονται σε πολυμέσα (έχουν βίντεο, CD κλπ.) κ.ά.). Με αυτά οι διδάσκοντες, οι εκπαιδευόμενοι και τα άτομα που θέλουν να μάθουν κάποια πράγματα χωρίς δάσκαλο, μπορούν να εργαστούν μόνοι τους και έχουν την δυνατότητα να τα αποκτήσουν ελεύθερα. Το υλικό αυτό επομένως μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε για την διαδικασία της μάθησης, είτε για έρευνα είτε για την ίδια την διδασκαλία. Τα Ανοιχτά Εκπαιδευτικά Μέσα (ΑΕΜ) περιλαμβάνουν:

• Περιεχόμενο μάθησης: πλήρη μαθήματα, ενότητες μαθημάτων, εκπαιδευτικό υλικό, μαθησιακά αντικείμενα, συλλογές και περιοδικά.
• Εργαλεία: λογισμικό για να υποστηρίξει τη δημιουργία, την παράδοση, τη χρήση και τη βελτίωση του ανοικτού περιεχομένου μάθησης που περιλαμβάνει την αναζήτηση και την οργάνωση του περιεχομένου, το περιεχόμενο και τα συστήματα διαχείρισης μάθησης, εργαλεία ανάπτυξης περιεχομένου και on-line κοινότητες μάθησης.
• Εφαρμογή των πόρων: άδειες πνευματικής ιδιοκτησίας προκειμένου να προωθείται ανοιχτά η δημοσίευση των πρώτων υλών, του σχεδιασμού, των αρχών και της τοπικής προσαρμογής του περιεχομένου.
• Πρακτικές βελτίωσης: ιστορίες, δημοσιεύσεις, τεχνικές, μέθοδοι, διαδικασίες, κίνητρα, διανομή.^[12]

Ως προς τον χρόνο μελέτης μίας ενότητας, δεν υπάρχουν χρονικά διαστήματα που να επιβάλλονται στους εκπαιδευόμενους για να ολοκληρώσουν την μελέτη τους. Έτσι δίνεται η δυνατότητα στον κάθε ένα να διαβάζει και να δουλεύει όποτε θέλει και με τον ρυθμό που εκείνος θέλει (αργά ή πολύ γρήγορα). Αυτό όμως σημαίνει ότι χρειάζεται και σωστή διαχείριση του διαθέσιμου χρόνου, καθώς υπάρχουν ημερομηνίες και στόχοι για τις γραπτές εργασίες και τις εξετάσεις.^[8]

Επίσης, στην ανοικτή εκπαίδευση δίνεται ελευθερία ως προς τον χώρο που θέλει ο κάθε ένας να μελετήσει. Για παράδειγμα, μπορεί να θέλει να μελετήσει στο σπίτι του, σε μία βιβλιοθήκη, στον χώρο εργασίας του και οπουδήποτε αλλού επιθυμεί.^[8]

Επιπλέον, η ανοικτή εκπαίδευση δίνει την δυνατότητα επιλογής του τρόπου που επιθυμεί ο κάθε ένας να μάθει, δηλαδή του τρόπου με τον οποίο ο κάθε ένας θα επιλέξει για να φτάσει στην μάθηση.^[8]

Τέλος, ως προς τον ρόλο που έχει ο/η εκπαιδευτικός στην ανοικτή εκπαίδευση, αυτός είναι συνήθως συμβουλευτικός, ενθαρρυντικός και υποστηρικτικός. Ο ρόλος του/της επίσης είναι καθοδηγητικός όσον αφορά τυχόν προβλήματα που αντιμετωπίζει κάθε εκπαιδευόμενος, ώστε να αντιμετωπίζονται με ευκολία. Ο/Η εκπαιδευτικός, επιπλέον, φροντίζει ώστε το εκπαιδευτικό πρόγραμμα να συμβαδίζει με τις ανάγκες και ικανότητες των διδασκόμενων. Ένας άλλος ρόλος που έχει ο/η εκπαιδευτικός είναι η σωστή αξιολόγηση των εκπαιδευόμενων. Τέλος ο/η εκπαιδευτικός της ανοικτής εκπαίδευσης πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός ως προς την διάκριση και εφαρμογή της καταλληλότερης εκπαιδευτικής μεθόδου.^[8]

Λαμβάνοντας κανείς υπόψη τα όσα αναφέρθηκαν και αναλύθηκαν στις παραπάνω ενότητες της παρούσας εργασίας γίνεται φανερό ότι η ανοικτή εκπαίδευση παρουσιάζει ένα σύνολο πλεονεκτημάτων, σε σχέση με τα άλλα είδη εκπαίδευσης. Ένα από τα πλεονεκτήματά της είναι ότι απαιτείται λιγότερος χρόνος σε σχέση με τον συμβατικό τρόπο εκπαίδευσης. Π.χ. δεν υπάρχει η ανάγκη για συχνή μετακίνηση από και προς τις τάξεις^[8]. Ένα άλλο πλεονέκτημα της ανοικτής εκπαίδευσης είναι ότι προσφέρει στους διδασκόμενους την δυνατότητα να καθορίσουν μόνοι τους το τι θα μάθουν, να εργαστούν με τον δικό τους ρυθμό και στον δικό τους χώρο ή όπου αλλού επιθυμούν^[4][8]. Έτσι η ανοικτή εκπαίδευση μπορεί να πραγματοποιηθεί σε εργαστήρια, εκπαιδευτικά κέντρα, σχεδόν παντού^[4]. Επίσης, δεν είναι ανάγκη να ξανά διδαχτούν ένα αντικείμενο το οποίο γνωρίζουν ήδη καλά. Επιπλέον, επειδή οι εκπαιδευόμενοι συνήθως κρατούν το εκπαιδευτικό υλικό που τους δόθηκε, ακόμη και μετά το τέλος της εκπαίδευσής τους, κάθε φορά που θέλουν να ανατρέξουν σε αυτό είναι σαν να έχουν τον διδάσκοντα στο πλευρό τους, κάτι που δεν ισχύει με τις απλές σημειώσεις που κρατάει κανείς σε ένα παραδοσιακό μάθημα^[8]. Τέλος, η ανοικτή εκπαίδευση δίνει την δυνατότητα σε όλους για εισαγωγή στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση, συνεπώς και για Δια βίου μάθηση και επομένως αυξάνει τις ευκαιρίες που προσφέρονται για μάθηση.^[4]

Γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η ανοικτή εκπαίδευση ξεπερνάει τα σημεία στα οποία σκαλώνει το παραδοσιακό σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, τα σημεία τα οποία ξεπερνάει η ανοικτή εκπαίδευση, σύμφωνα με τους Βαρσαμίδου & Ρες (2007)^[4], είναι ότι:

• δεν υπάρχει η ανάγκη να παρευρίσκονται οι εκπαιδευόμενοι στην αίθουσα διδασκαλίας,
• απευθύνεται σε εκπαιδευόμενους κάθε ηλικίας,
• δίνει την δυνατότητα πρόσβασης σε ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό εκπαιδευόμενων, για αυτό μάλιστα «προσφέρονται και αυτοτελείς εκπαιδευτικοί κύκλοι σπουδών μικρής διάρκειας» και
• δεν απαιτούνται εισαγωγικές εξετάσεις για να συμμετάσχει κανείς σε προγράμματα ανοικτής εκπαίδευσης.

Ωστόσο, παρά τα πολυάριθμα πλεονεκτήματα που έχει η ανοικτή εκπαίδευση, αυτή έχει και ορισμένα μειονεκτήματα. Το σημαντικότερο μειονέκτημα της είναι ότι απουσιάζει η βοήθεια που θα μπορούσε να έχει οποιοσδήποτε εκπαιδευόμενος από τους συνεκπαιδευόμενους του. Για παράδειγμα, υπάρχουν ερωτήματα που τίθενται από τους συνεκπαιδευόμενους, τα οποία ίσως να είναι και για τον ίδιο αναπάντητα, επίσης μπορεί μέσα από αυτό το ερώτημα να συνειδητοποιήσει την σπουδαιότητά που αυτό έχει ή μέσα από την επαφή του με τους συναδέλφους του μπορεί να διαπιστώσει κατά πόσο η επίδοσή του είναι ή όχι ικανοποιητική συγκρίνοντας τη με τις επιδόσεις των άλλων.^[8]

• Βαρσαμίδου, Α. και Ρες, Γ. (Φεβρουάριος 22, 2007). Ανοικτή και Εξ αποστάσεως Εκπαίδευσης: Μια ευέλικτη, πολυμορφική, «μαθητοκεντρική» αντιπρόταση. Ημερομηνία πρόσβασης 3/12/10 από https://web.archive.org/web/20080621222407/http://www.eduportal.gr/modules.php?name=News.
• Keegan, D. (2001). Οι Βασικές Αρχές της Ανοικτής και Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. (Α. Μελίστα, Μετάφρ.). Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Λιοναράκης, Α. (2001). Ανοικτή και εξ αποστάσεως πολυμορφική εκπαίδευση: Προβληματισμοί για μία ποιοτική προσέγγιση σχεδιασμού διδακτικού υλικού. Στο Λιοναράκης, Α. (επιμ.) Απόψεις και Προβληματισμοί για την Ανοικτή και εξ Αποστάσεως Εκπαίδευση (σσ. 34-37). Αθήνα: Προπομπός.
• Race, P. (1999). Το Εγχειρίδιο της Ανοικτής Εκπαίδευσης. (Ε. Ζέη, Μετάφρ.). Αθήνα: Μεταίχμιο.