Louis Braille
Ganwyd	4 Ionawr 1809  Coupvray
Bu farw	6 Ionawr 1852  Paris
Dinasyddiaeth	Ffrainc
Galwedigaeth	organydd, dyfeisiwr, educator of the blind

Dyfeisiwr o Ffrainc oedd Louis Braille (Coupvray, 4 Ionawr 1809 - Paris, 6 Ionawr 1852 ); efe a ddyfeisiodd y cod braille, a gymerodd ei enw oddi arno, a ddefnyddid i ysgrifennu a darllen gan bobl ddall.^[1]

Cyfrwywr oedd ei dad, Simon-René Braille; yn dair oed, anafodd Louis bach ei lygad chwith yng ngweithdy ei dad. Oherwydd lledaeniad yr haint collodd olwg hefyd yn ei lygad dde a daeth yn ddall. Yn 10 oed enillodd ysgoloriaeth i'r Institution des Jeunes Aveugles (Sefydliad ieuenctid Dall)^[2] ym Mharis. Roedd yn un o'r canolfannau arbenigol cyntaf ar gyfer pobl ddall, ond nid amodau byw oedd y gorau.

Dysgwyd crefftau amrywiol i bobl (fel stwffio cadeiriau) ond roeddent yn cael eu bwlio'n barhaus gan y staff. Dysgid y plant ysgol i ddarllen gyda dull Valentin Haüy oedd yn cynnwys darllen cymeriadau y print du trwy gyffyrddiad, ond a amlygwyd gan weiren gopr wedi ei gosod yr ochr arall i'r ddalen. Fodd bynnag, nid oedd y dull hwn yn caniatáu i bobl ysgrifennu. O oedran ifanc profodd yn chwaraewr organ medrus a chwaraeodd mewn seremonïau crefyddol. Yn 1827 daeth yn athro yn yr un sefydliad ag y bu yn yr ysbyty. ^[3] Bu farw Braille yn 1852, yn Coupvray, o'r diciâu (twbercwlosis). Er 1952 claddwyd ef yn y Panthéon ym Mharis.

Yn 1821 fe'i hysbrydolwyd gan ymweliad â'r ysgol gan ŵr milwrol, Charles Barbier de la Serre, a ddisgrifiodd ddull deuddeg pwynt o ysgrifennu negeseuon boglynnog, a gynigiodd i'r lluoedd arfog eu hanfon gyda'r nos. Dyfeisiodd Braille y dull chwe phwynt sy'n dal i ddwyn ei gyfenw: Braille.^[4]

Y fantais fwyaf perthnasol o'i gymharu â dull Haüy oedd ei fod yn caniatáu darllen ac ysgrifennu, hyd yn oed pe bai ysgrifennu yn awgrymu lefel uwch o anhawster na darllen. Mewn gwirionedd, rhaid ysgrifennu’r cod Braille ar ochr arall y dudalen, gan wrthdroi nid yn unig drefniant y nodau (o’r dde i’r chwith) ond hefyd siâp y cymeriadau (gyda lleoliad y dotiau yn adlewyrchu gosodiad y darlleniad).

Yn ddiweddarach dyfeisiodd estyniad o'r dull ar gyfer mathemateg (Nemeth Braille) a nodau cerddorol (Cod Cerddorol Code Braille).

Nid oedd cyfryngau torfol ar gael i ledaenu newyddion yn gyflym ac, er bod Louis Braille wedi addysgu ei system i gymaint o bobl ac y gallai, fe gyfarfu'r syniad o ddefnyddio Braille â gwrthwynebiad cryf, ac yn y diwedd fe fu Louis farw heb wybod am yr effaith chwyldroadol y byddai ei ddyfais yn ei chael drwy'r byd wrth helpu pobl.^[5]

Roedd Braille yn benderfynol o ddyfeisio system o ddarllen ac ysgrifennu a allai bontio’r bwlch mewn cyfathrebu rhwng y dall a’r dall. Yn ei eiriau ei hun: "Mae mynediad at gyfathrebu yn yr ystyr ehangaf yn golygu mynediad at wybodaeth, ac mae hynny'n hanfodol bwysig i ni os nad ydym ni [y deillion] am barhau i gael ein dirmygu neu ein nawddoglyd gan bobl ddall sy'n goddef. , ac nid oes angen ein hatgoffa ychwaith ein bod yn agored i niwed. Rhaid inni gael ein trin yn gyfartal – a chyfathrebu yw'r ffordd y gellir cyflawni hyn."^[6]

Ym 1821, dysgodd Braille am system gyfathrebu a ddyfeisiwyd gan Charles Barbier. Ysgrifennodd Barbier, a oedd yn ymwybodol o'i botensial i helpu'r deillion i ddarllen ac ysgrifennu, at yr ysgol i gyflwyno ei ddull.^[7]Roedd dyfais Barbier yn god o hyd at ddeuddeg dot mewn dwy golofn, wedi'i argraff ar bapur trwchus. Gellid dehongli'r argraffiadau hyn yn gyfan gwbl gan y bysedd. Ysbrydolodd cod dotiau dyrchafedig Barbier Braille i ddatblygu ei system ei hun.^[8][9]

Gweithiodd Braille yn ddiflino ar ei syniadau, a chwblhawyd ei gyfundrefn i raddau helaeth erbyn 1824, pan oedd yn bymtheg oed.^[2][6] Arloesodd ar system Barbier trwy symleiddio ei ffurf a gwneud y mwyaf o'i heffeithlonrwydd. Gwnaeth golofnau unffurf ar gyfer pob llythyren, a gostyngodd y deuddeg dot a godwyd i chwech. Roedd ei fersiwn gyntaf yn defnyddio dotiau a dashes. Cyhoeddodd y fersiwn hwn yn 1829, ond erbyn yr ail argraffiad yn 1837 taflai'r llinellau toriad allan oherwydd eu bod yn rhy anodd i'w darllen. Yn hollbwysig, roedd celloedd llai Braille yn gallu cael eu hadnabod fel llythrennau ag un cyffyrddiad bys.^[2]

Creodd Braille ei system dotiau uchel ei hun gan ddefnyddio offer llechen a stylus Barbier. Roedd Barbier wedi rhoi llawer o setiau o'r offer hyn i'r ysgol. Trwy sodro dau stribed metel ar draws y llechen, creodd ardal ddiogel ar gyfer y stylus a fyddai'n cadw'r llinellau'n syth ac yn ddarllenadwy.^[2]

Trwy'r dulliau cymedrol hyn, lluniodd Braille system gyfathrebu gadarn. "Mae'n dwyn stamp athrylith" ysgrifennodd Dr. Richard Slating French, cyn-gyfarwyddwr Ysgol y Deillion California, "fel yr wyddor Rufeinig ei hun".^[10]

• Braille Cymraeg

• 
  Cerflun yn Colline Puget, Marseille
• 
  Cofeb yn Coupvray a grëwyd ym 1887 diolch i danysgrifiad rhyngwladol. Gwaith y cerflunydd Étienne Leroux^[11]
• 
  Gwrogaeth i Louis Braille
• 
  Beddrod Louis Braille. Mae'r creiriau yn y Panthéon^[11]
• 
  Rupee 2 geiniog Indiaidd a fathwyd er anrhydedd ar ddau canmlwydduant genedigaeth Braille (1809-2009)

• Farrell, Gabriel (1956). The Story of Blindness. Cambridge: Harvard University Press. OCLC 263655.
• Olstrom, Clifford E. (10 July 2012). Undaunted By Blindness. Watertown, MA: Perkins School for the Blind. ISBN 978-0-9822721-9-0. Cyrchwyd 4 December 2011.

• Amgueddfa ar-lein Louis Braille – American Foundation for the Blind (AFB)
• Tudalennau gwreiddiol o'r Method of Writing Words, Music, and Plainsong..., cyfrol 1829, yn y National Federation of the Blind (UDA)
• Pobl Ysbrydoledig - Louis Braille Adnodd ar gyfer ysgolion uwchradd
• Braille Cymraeg Undedig Gwerslyfr Canllaw cynhwysfawr Gwerslyfr Braille Cymraeg ar gyfer braille cywasgedig