Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta

Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta
Enghraifft o:sefydliad Edit this on Wikidata
Dechrau/Sefydlu1969 Edit this on Wikidata
SylfaenyddMáirtín Ó Cadhain, Seosamh Ó Cuaig Edit this on Wikidata
Arwydd y Gaeltacht, prif ffocws y mudiad iaith
Ysgrifennodd Máirtín Ó Cadhain yn yr Irish Times (27 Chwefror, 1970), "Os na fydd y Llywodraeth yn sefydlu radio cyfreithlon efallai y bydd radio anghyfreithlon."

Mudiad ymgyrchu oedd Gluaiseacht Cearta Sibhialta na Gaeltachta ("Mudiad Hawliau Sifil Gaeltachta") neu hefyd Coiste Cearta Síbialta na Gaeilge ("Pwyllgor Hawliau Sifil Gwyddeleg"), a arferai ymgyrchu dros hawliau cymdeithasol, economaidd a diwylliannol i siaradwyr Gwyddeleg brodorol a drigai yn ardaloedd y Gaeltacht.[1][2] Fe'i sefydlwyd yn Conamara yn 1969 i frwydro yn erbyn dirywiad yr iaith Wyddeleg yn y Gaeltacht, ac i gael mwy o hawliau i bobl yr ardaloedd o ran mynediad at wasanaethau, darlledu ac yn y pen draw eu cynulliad etholedig eu hunain. Cafodd ei enwi'n ddiweddarach yn Gluaiseacht na Gaeltachta.[3] Gellid ei ddisgrifio fel Cymdeithas yr Iaith y Wyddeleg.

Hanes

Roedd y Gluaiseacht yn barhad o fudiad cynharach, y Muintir na Gaeltachta, ond ysgogwyd yr ymgyrch hefyd gan fudiad hawliau sifil cyfoes Gogledd Iwerddon a mudiad hawliau sifil yn yr America. Ymhlith sylfaenwyr y mudiad roedd y llenor Máirtín Ó Cadhain a'r ymgyrchwyr cymunedol a gwleidyddol Seosamh Ó Cuaig a Seán Ó Cionnaith.[4]

Ysgrifennodd Máirtín Ó Cadhain yn yr Irish Times ar 27 Chwefror 1970, "Os na fydd y Llywodraeth yn sefydlu radio cyfreithlon efallai y bydd radio anghyfreithlon." Mewn cyfarfod cyhoeddus a gynhaliwyd nos Sul 23 Mawrth, yn Seanscoil an Cnoic, sefydlwyd Cumann Chearta Sibhialta na Gaeltachta (‘Cymdeithas Hawliau Sifil y Gaeltachta’, fel y’i gelwid ar y pryd). Cododd y cyfarfod o brotest yn Furbo House (a elwir bellach yn Westy’r Connemara Coast) bum niwrnod ynghynt. Cafodd pennod o’r rhaglen deledu Quicksilver – sioe gwis yn Saesneg – ei recordio ddwywaith gan RTÉ yn y gwesty. Fel protest yn erbyn dewis RTÉ i wneud rhaglenni Saesneg yn y Gaeltacht, trefnodd aelodau o Cumann Forbartha Cois Fharraige ac aelodau o Conradh na Gaeilge Galway biced yn y gwesty ac anfonwyd pedwar o bobl i atal y teledu. Trefnwyd y noson honno i gyfarfod gartref y Sabboth canlynol.

Dydd Sul yr oedd ystafell fwyaf yr Hen Ysgol yn orlawn. Y cadeirydd oedd Peter Macan Iomaire. Trafodwyd llawer o broblemau yr oedd cymuned Gaeltacht Conamara yn eu wynebu, gan gynnwys materion iaith, diffyg gwasanaethau sylfaenol fel dŵr a diffyg cyflogaeth. Darllenwyd llythyr gan Deasún Fennell, gŵr oedd wedi dod i fyw i Maighinis gyda’i wraig Mary beth amser ynghynt, yn argymell “Awdurdod Lleol i’r Gaeltacht” i fod y cam cyntaf mewn unrhyw sefydliad newydd a fyddai’n cael ei sefydlu. Penderfynwyd bwrw ymlaen i sefydlu Mudiad Hawliau Sifil y Gaeltacht ac etholwyd pwyllgor.

Etholwyd hefyd y cynrychiolwyr dosbarth. Mae'n arwyddocaol na ddewiswyd mwy nag un fenyw ar y pwyllgor o un ar bymtheg. Ond roedd y rhan fwyaf yn bobl ifanc yn eu hugeiniau.

Yn fuan wedi hynny, cynhaliwyd cyfarfod, ac yno gosodwyd rhestr o amcanion y mudiad newydd. Yr un cyntaf oedd "Údarás Áitiúil Pleanála agus Forbartha d’Iarchonnacht – Gaeltacht Chonamara" ar faterion cynllunio a datblygu, a'r olaf oedd "Local Radio for the Gaeltacht".

Fis ar ôl ei sefydlu, teithiodd y grŵp i Ddulyn i bicedu Tŷ'r Tollau lle ceid sawl adran o'r Llywodraeth a lle cynhaliwyd cyfarfod rhwng Ysgrifennydd Seneddol y Gaeltacht, Pádraig Faulkner TD, y Gweinidog Llywodraeth Leol, Kevin Boland TD a chynrychiolwyr o Gynghorau Sir y Gaeltacht.

Roedd y brotest yn llwyddiannus. Anfonwyd dirprwyaeth o'r piced i mewn i gyflwyno eu gofynion gerbron Pádraig Faulkner TD, Ysgrifennydd Seneddol Adran y Gaeltacht. Trafodwyd Awdurdod Lleol y Gaeltacht; cynlluniau dŵr; pier newydd Ros a'Míl, a oedd ar y pryd mewn perygl mawr o gael ei adeiladu yn Galway; problem gwerslyfrau Gwyddeleg yn y Gaeltacht; dau achos o wrthod caniatâd cynllunio i bobl leol; pris mawn yn yr orsaf fawn yn Scrib a materion eraill.

Tafoli

Cafodd yr ymgyrch rai llwyddiannau, gan gynnwys sefydlu gorsaf radio Wyddeleg genedlaethol RTÉ Raidió na Gaeltachta[5][6] wedi’i lleoli yn Conamara ac Údarás na Gaeltachta — corff etholedig sy’n gyfrifol am ddatblygiad economaidd a chymdeithasol rhanbarthau’r Gaeltacht ond sydd â llawer llai o bŵer na a ragwelwyd gan Gluaiseacht. Safodd tri ymgeisydd Gluaiseacht yn aflwyddiannus yn Conamara yn etholiad Údarás 1979.[3][7] Llwyddodd Gluaiseacht i berswadio Conradh na Gaeilge i gynnal Oireachtas na Gaeilge y tu allan i Ddulyn yn 1974,[8][1][9] a sicrhaodd gydnabyddiaeth i ddawns ar y sean-nós ym 1977.[10]

Cafodd y brotest a’r datganiadau amrywiol a gyhoeddwyd gan y Mudiad ddigon o gyhoeddusrwydd yn y cyfryngau cenedlaethol. Codwyd mater y Gaeltacht a’i drafod yn gyhoeddus ac yn eang am y tro cyntaf ers amser maith. Fel y dywedodd Seosamh Ó Cuaig yn yr Irish Times yn 1975: "Buom yn byw am bum mlynedd ar styntiau cyhoeddusrwydd hael a oedd yn bersonol yn galonogol iawn ond heb fawr o fudd pan nad oedd y cymeriad a'r weithred yn aml yn cyfrannu atynt."

Chwaraeodd y mudiad rhan mewn newid meddylfryd ynglŷn â'r Wyddeleg - cyn y cyfnod hwnnw roedd tueddiad i'w gweld fel rhan o dreftadaeth yn unig, ac wedi hynny yn rhywbeth mwy gwleidyddol, ynghlwm â hawliau siaradwyr.[11]

Gweler hefyd

Dolenni allanol

Cyfeiriadau

  1. ↑ 1.0 1.1 Murphy, Judy (26 September 2014). "How tables were turned on cultural snobbery". Connacht Tribune. Archifwyd o'r gwreiddiol ar 2016-03-29. Cyrchwyd 19 March 2016.
  2. ↑ Pádraig Mac Oitir (15 Mai 2018). "Cearta Sibhialta na Gaeltachta, 1967 < Meon Eile". www.meoneile.ie. Cyrchwyd 28 Mawrth 2021.
  3. ↑ 3.0 3.1 "The Gaeltacht Authority Elections". Carn (Celtic League) (29): 18. Spring 1980. http://www.celticleague.net/wp-content/uploads/2010/01/Carn%2029%20Spring%201980.pdf#page=18.
  4. ↑ "Ceart Teanga na Gaeltachta". anghaeltacht.net. Cyrchwyd 2021-03-28.
  5. ↑ josu (2019-10-21). "IRISH LANGUAGE – CIVIL RIGHTS NOT DEFENDED BY SOCIALIST OR REPUBLICAN MOVEMENTS". Naziogintza (yn Saesneg). Cyrchwyd 2022-09-19.
  6. ↑ Gaynor, Brian. Irish Language and Public Broadcasting. https://www.academia.edu/5861075/Irish_Language_and_Public_Broadcasting.
  7. ↑ Parker, A.J. (April 1984). "A Note Upon Localism and Party Solidarity: The Transfer of Votes in the Udaras na Gaeltachta Election of 1979". The Economic and Social Review 15 (3): 209–224: 216, 218. http://www.tara.tcd.ie/bitstream/handle/2262/68744/v15n31984_4.pdf#page=8.
  8. ↑ "Oireachtas na Gaeilge in Connemara Gaeltacht". RTÉ Archives. RTÉ.ie. 24 September 2014. Cyrchwyd 19 March 2016.
  9. ↑ Ó hÉallaithe, Donncha (July 2014). "Oireachtas na Gaeilge 1974". Beo! (yn Gwyddeleg). Cyrchwyd 19 March 2016.
  10. ↑ Brennan, Helen (2001). The Story of Irish Dance. Rowman & Littlefield. tt. 140–1. ISBN 9781589790032. Cyrchwyd 19 March 2016.
  11. ↑ Gaynor, Brian. "Irish Language and Public Broadcasting". Anhysbys. https://www.academia.edu/5861075/Irish_Language_and_Public_Broadcasting. "More than just establishing an Irish language radio station, Gluaiseacht Chearta Sibhialta na Gaeltachta predicated an important shift in how the language was politically construed. It was no longer a heritage marker, historically defined in cultural/ethnic terms, but rather assumed a politically vibrant status as the language of a linguistic minority, and all the rights and obligations that this entailed."
Eginyn erthygl sydd uchod am Iwerddon. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.