C. Ris -C.(olonia) Ris naziv je rimskog grada na mjestu današnje Rogatice, Bosna i Hercegovina. Areal rimskog naselja u Rogatici zauzimao je prostor današnjeg naselja između Toplika na jugu i industrijskog dijela na sjeveru.
Arheološki nalazi
Iako zbog izgrađenosti današnjeg naselja nije bilo sistematskih istraživanja u samom naselju Rogatica, slučajni nalazi i manji sondažni zahvati pokazali su da se rimske supstrakcije nalaze već na dubini od 20 cm.
Na parcelama Mazlulovine, na dubini od 50 cm otkopan je betonski pod, a u blizini bila je grčka crkva. Rimskog građevinskog materijala (opeka, cigla, priklesanog kamena) nađeno je po cijelom gradu, od Toplika do bolnice.[1]
Nađeno je i desetak epigrafskih i anepigrafskih nadgrobnih i votivnih spomenika koji su omogućili da se dođe do saznanja o društvenim prilikama rimskog naselja.
Dva komada vjerojatno jednog nadgrobnog žrtvenika sa reljefnim prikazima na dvije bočne strane (možda je na jednoj prikazan krilati genije a na drugom nimfa)
Ulomak cipusa sa prikazom genija (lokalitet Stari Brod).
Cipus sa prikazom genija. Prednja strana sa natpisom odbijena (lokalitet Stari Brod). Prikazi genija na tri spomenika imaju određene zajedničke karakteristike, što ukazuje na postojanje klesarske radionice u antičkoj Rogatici.
Žrtvenik obrađen sa tri strane.
Anepigrafska ara
Fragment stupa ili miljokaz
Nadgrobni cipus bez natpisa
Ploča sa nadgrobnog spomenika s motivom Hadovih vrata
Posebno značajan epitaf je T.Cl(audio) Maximus nađen 1866. kao prvi od rogatičkih lapida. Po ovom natpisu T. Klaudio Maksim bio je vjećnik (decurio) u gradu zvanom C(olonia) Ris…. Ima mišljenja da bi taj rimski grad mogao biti i Risan u Boki Kotorskoj, ili Rudo. Carl Patsch i Ivo Bojanovski su mišljenja da se radi o Rogatici. Svoje mišljenje zasnivaju na rimskom pravilu po kojem su se nazivi naselja u skraćenom obliku pisali ako natpis ostaje u tom naselju.[3]
Posljednji nalazi
Tokom 2012 pronađena je dobro očuvana rimska ara Marka Ulpija Markijana s posvetom Kapitolinskom Jupiteru, izrađena od krečnjaka. Ara je visoka 119 cm, širina baze je 68 cm, širina krovnog dijela je 62 cm, debljina spomenika u predjelu baze i krova je 55 cm. Širina samoga natpisnog polja je 54 cm, a njegova „debljina“ je 44,5 cm.[4] . Natpis glasi:
Prijevod: Jupiteru Kapitolinskom, Marko Ulpije Markijan zavjet ispunio rado zasluženo.
U periodu 2014 - 2016 pronađena su još tri spomenika. Prvi spomenik je oltar posvećen bogovima Liberu i Liberi (bogovi plodnosti). Spomenik je pronađen u koritu rijeke Rakitnice, a podigao ga je Publij Elij Klemens, vojni veteran i jedan od duovira u C.Ris. Drugi spomenik je pronađen je u selu Plješevica i posvećen je Jupiteru. Treći spomenik za sada nema objašnjenje.[5]
Rimsko naselje
Epigrafski nalazi govore da je grad sa statusom autonomne uprave osnovan za vrijeme cara Hadrijana (117-138), u vrijeme kada su osnovani gradovi Salvium i Delminijum. Hadrijan je poznat kao car koji je unapređivao romanizaciju, dajući gradovima autonomiju, a građanima status rimskog građanina.[3]
Na natpisima se nalaze i imena gradskih predsjednika ili načelnika (duumvir qiuinquenalis) i dekuriona koji su bili izabrani na pet godina, sa zadatkom da naprave popis svih građana i izvrše izbor gradskog vijeća ili senata (ordo decurionum) među zemljoposjednicima cijelog agera Rogatice.
Prikazi na sepkularni spomenicima i drugi elementi romanske kulture govore o dubokom prodoru rimske i grčke kulturne nadgradnje u unutrašnjost. Domaća ilirska ornametika ne dolazi do izražaja.[1] Sve su imenske formule pisane po rimskom sistemu trio nomina (praenomon, nomen, cognomen). Jedino po gentilnim imenima (Claudii, Ulpii, i Aelii) prepoznaju se domaći ljudi, nekadašnji peregrini, koji su ta imena dobivali po carevima koji su im dali status rimskog građanina.
U prilog kolonijalnog ranga rimske Rogatice govori i pravilan urbani raster koji se i danas nazire u rasporedu mahala iz turskog perioda. Naseobinski elementi koji potječu od vila na većim posjedima (villae rusticae) a koji su zabilježeni u okolnim selima (Plješevica, Potpeć, Drijenke) mogu se objasniti naseljavanjem veterana i drugih kolonista sa strane.
Rogatčko – romanijsko područje u kasnoj antici
U vrijeme seobe naroda i mnogobrijnih pustošenja u V. i VI. st. n. e. postepeno dolazi do povlačenja stanovništva u dublju romanijsko – glasinačku unutrašnjost. Nakon konačnog sloma romejske (bizantske) vlasti, pod naletima avarsko – slavenskih invazija početkom VII. st. n. e. romanijsko –glasinačko područje je zona sklanjanja i koncentracije starosjedilačkog romaniziranog i poluromaniziranog stanovništva u refugije i planinske utvrde koje su tu ostale još iz ilirskog perioda. U ovom kasnoantičkom periodu došlo je i do razaranja i napuštanja urbanog jezgra C.Ris i Aquae S...[2]
Izbjegle zajednice uspjele su sačuvati kakvu takvu samostalnost, pa i kontinuitet kristijaniziranog načina života. Romanija je izražavala određenu etničku, jezičku, kulturnu i religijsku specifičnost u odnosu na novodoseljeni slavenski etnički i kulturni element.
Kod Slavena (kao i kod starosjedilačkog stanovništva) termin Romania odnosio se na vizantijsku državu, ili za tradiciju nestalog Rimskog carstva, a i za sve ono što bi se odnosile na život populacije koju su Slaveni zatekli.
Analogija Romaniji postoji u nazivu države Rumunije (Romania), koji je novijeg datuma, i u imenu italijanske regije Romanja (Romagna).
O odnosima provincijalnog stanovništva koje je živjelo na prijelazu iz antike u srednji vijek na prostoru Romanije i doseljenika, o njihovoj samostalnosti (ili bar autonomiji), utapanja u jezgro iz kojeg je nastala buduća bosanska srednjovjekovna politija, kasnije i država, primanje jezika, religije, stvaranje zajedničke kulture, su mnoga pitanja za koja za sada nema odgovora.
Literatura
Enver Imamović -Antički kultni i votivni spomenici na području Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1977.
Ivo Bojanovski -Rimski kameni spomenici iz Rogatice, Naše starine XI, Sarajevo 1967, 143-164.
