Чэрвеньская дэпартацыя — сtрыя дэпартацый, арганізаваных уладамі СССР з 22 мая па 20 чэрвеня 1941 года з заходніх прыгранічных тэрыторый краіны — далучаных у выніку «польскага паходу РСЧА» ў верасні 1939 года і акупацыі балтыйскіх рэспублік.^[1]

Агульная колькасць высланых і арыштаваных склала паводле звестак таварыства Мемарыял ад 200 да 300 тысяч чалавек ^[2]. Многія з дэпартаваных загінулі ^[3][4][5].

Дэпартацыі закранулі насельніцтва Эстоніі (10 тыс. чал.), Латвіі (15,5 тыс. чал.), Літвы, Беларусі, Украіны і Малдовы (29,8 тыс. чал).

Высяленне адбывалася ў межах кампаніі савецкіх улад, афіцыйна названай «ачысткай» ад «антысавецкага, крымінальнага і сацыяльна небяспечнага элементу» і сваякоў іх сем’яў ^[6]. На думку сучасных гісторыкаў краін Балтыі, гэта высяленне з'яўлялася злачынствам супраць чалавецтва ў выглядзе «шырокамаштабнага і сістэматычнага нападу на любых грамадзянскіх асоб, калі такі напад здзяйсняецца свядома» ^[7][8] альбо трактуецца імі як акт генацыду ^[9].

Дэпартацыя адбывалася ў адпаведнасці з «Дырэктывай НКУС СССР аб высяленні сацыяльна-чужога элемента з рэспублік Прыбалтыкі, Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі і Малдовы», падпісанай Народным камісарам ўнутраных спраў СССР Лаўрэнціем Берыяй ^[1].

Высяленню падлягалі наступныя катэгорыі асоб (згодна савецкім дакументам) ^[1]:

1. Удзельнікі контррэвалюцыйных партый і антысавецкіх нацыяналістычных арганізацый;
2. Былыя жандары, ахоўнікі, кіруючы склад паліцыі, турмаў, а таксама шараговыя паліцэйскія і турэмшчыкі пры наяўнасці кампраметуючых дакументаў;
3. Памешчыкі, буйныя гандляры, фабрыканты і чыноўнікі буржуазных дзяржаўных апаратаў;
4. Былыя афіцэры і белагвардзейцы, у тым ліку афіцэры царскай арміі і афіцэры, якія служылі ў тэрытарыяльных карпусах Чырвонай Арміі (створаных з частак і злучэнняў былых нацыянальных армій незалежных дзяржаваў Літвы, Латвіі і Эстоніі пасля іх уключэння ў склад СССР);
5. Крымінальнікі;
6. Прастытуткі, зарэгістраваныя ў паліцыі, якія працягвалі займацца ранейшай дзейнасцю;
7. Сваякі сем’яў асобаў, улічаных па пунктах 1-4;
8. Сваякі сем’яў удзельнікаў контррэвалюцыйных нацыяналістычных арганізацый, кіраўнікі якіх асуджаныя да вышэйшай меры сацыяльнай абароны альбо хаваюцца і перайшлі на нелегальнае становішча;
9. Тыя, хто бег з былой Польшчы і якія адмовіліся прымаць савецкае грамадзянства;
10. Асобы, якія прыбылі з Германіі ў парадку рэпатрыяцыі, а таксама немцы, якія зарэгістраваны на выезд і адмаўляюцца выехаць у Германію.

Агульнадзяржаўны дакумент, на падставе якога адбываліся дэпартацыі, гісторыкамі пакуль не знойдзены. Выяўлена толькі сумесная Пастанова ЦК ВКП (б) і Савет народных камісараў СССР № 1299—526сс ад 14 мая 1941 года «Аб выйманні контррэвалюцыйных арганізацый у заходніх абласцях УССР», што тычыцца барацьбы з АУН у Заходняй Украіне ^[1].

Цяпер у Эстоніі, Латвіі і Літве дзень 14 чэрвеня абвешчаны Днём нацыянальнай жалобы^[10][11]

Дэпартацыі з Беларусі праводзіліся ў 4 этапы:

• 23 лютага 1940 года ў аддаленыя раёны СССР было адпраўлена 33749 асаднікаў і 17561 служачы лясной аховы.
• 13 красавіка 1940 года з заходніх абласцей БССР было выселена 26777 чалавек, у асноўным паліцэйскіх, настаўнікаў, святароў, сябраў некамуністычных партый.
• 29 чэрвеня 1940 года прайшла наступная хваля дэпартацыі ў колькасці 22879 чалавек, якія былі адпраўленыя ў Сібір. Пад гэтую чыстку патрапілі ў тым ліку ўцекачы з цэнтральных абласцей Польшчы, пераважна яўрэі.
• Нарэшце ў чэрвені 1941 году з рэспублік была прымусова вывезена 22353 чалавекі.

Высяленні праводзіліся незалежна ад нацыянальнага паходжання. Аднак арышты і дэпартацыі праводзіліся па прыкмеце калектыўнай адказнасці, асабістыя погляды і дзеянні чалавека не ўлічваліся ^[12].

14 чэрвеня 1941 года органы ўнутраных спраў СССР пры падтрымцы Чырвонай Арміі і камуністычных актывістаў дэпартавалі з Латвіі 15 424 чалавек ці 0,79% насельніцтва. 10 161 чалавек былі пераселены, а 5263 — арыштаваныя. 46,5% дэпартаваных складалі жанчыны, 15% — дзеці да 10 гадоў ^[3]. Агульная колькасць памерлых ахвяраў дэпартацыі склала 4884 чалавек (34% ад агульнай колькасьці), з іх расстралялі 341 чалавек.^[13] Паводле ацэнкі, расійскага гісторыка А. Дзюкава, 81,27% дэпартаваных складалі латышы, 11,70% яўрэі, 5,29% рускія ^[14].

Па савецкіх крыніцах часоў перабудовы, выслал 9926 чалавек (5520 сем’яў), арыштавана 4550^[15]

• Küüditamine Eestist Venemaale. Deportation from Estonia to Russia (6. osa). Juuniküüditamine 1941 ja küüditamised 1940—1953. Koostanud Leo Õispuu. Toimetanud Ülo Ojatalu. 896 lk, eesti ja inglise keeles. Tallinn: Memento 2001. ISBN 9985-9096-5-8.
• Küüditatud 1941: üldnimestik Tartu Instituudi arhiivis ja arhiivraamatukogus (Torontos) ning Eesti Represseeritute Registri Büroos (Tallinnas) leiduva andmestiku põhjal seisuga 24. veebruar 1993. Koostanud Vello Salo. Toronto : Maarjamaa, 1993.
• Rudolf Sirge. «Maa ja rahvas.» Romaan. (Suurtalu peremehe küüditamise episood.) Tallinn, Eesti Riiklik Kirjastus 1956. Järgnevad trükid vt.: [1](недаступная спасылка)
• Valge raamat eesti rahva kaotustest okupatsioonide läbi 1940—1991. (Teos on valminud Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni töö tulemusena ning Riigikogu, Eesti Vabariigi valitsuse ja Justiitsministeeriumi toetusel. Komisjoni esimees: Vello Salo. Autorid: Jaak Kangilaski, Virve Kask, Kalev Kukk, Jaan Laas, Heino Noor, Aigi Rahi-Tamm, Rein Ratas, Anto Raukas, Enn Sarv, Peep Varju. Peatoimetaja Vello Salo. Toimetajad Ülo Ennuste, Erast Parmasto, Peep Varju (Okupatsioonide Repressiivpoliitika Uurimise Riikliku Komisjoni tegevesimees). Tallinn: Eesti Entsüklopeediakirjastus 2005 ISBN 9985-70-194-1 [2]
• Александр Дюков: «Миф о геноциде: Репрессии Советских властей в Эстонии (1940—1953)», Москва 2007, ISBN 978-5-903588-05-3 (Aleksandr Djukovi monograafia «Müüt genotsiidist: nõukogude võimude repressioonid Eestis 1940—1953») [3]
• Aleksandr Djukov: Deporteerimised Eestis. Kuidas see toimus tegelikult. Nõukogude võimude repressioonidest Eestis 1940—1953, Tallinn: Tarbeinfo 2009, ISBN 978-9985-9721-9-9
• Toivo Miljan. Historical Dictionary of Estonia. — Scarecrow Press, 2004. — 624 p. — ISBN 9780810865716.
• Olev Ott, «Deportationerna i Estland 1941», Stockholm [4]
• Елена Замура. Умеем ли мы хранить память? 70-летие первой волны депортаций в Молдове.

• Эстонскі нацыянальны музэй: Дэпартацыі. «14 чэрвеня 41-га. Няма чалавека — няма праблем»
• 14. juuni 1941 massioperatsiooni ohvrite koondnimekiri (на эстонскай)
• «Direktiiv sotsiaalselt võõra elemendi väljasaatmise kohta Balti liiduvabariikidest» [5](недаступная спасылка)
• Statistiline ülevaade [6] (эст.)
• Александр Дюков: Июньская депортация 1941 года. Версия эстонских историков
• Aleksandr Djukov: Koopiad Eesti NKVD ettekanded NSVL NKVD-e (küüditatute arvudega) scepsis.ru
• Juuniküüditamine määras saatuse — Järva Teataja, 12. juuni 2008 (эст.)
• Lauri Mälksoo, 14. juuni 1941.a küüditamine ja rahvusvaheline õigus: mõtteid vastutusest (эст.)

• Metsa vari ei unune — Maaleht, 14. juuni 2001 (эст.)
• Tapivagunist välja heidetud jumalagajätt jõudis pojani 12 aastat hiljem(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 14. juuni 2001 (эст.)
• Harry Kõlar küüditati Kirovisse koos saksofoni ja fotoaparaadiga(недаступная спасылка) — Õhtuleht, 15. juuni 2001 (эст.)
• Küüditatu: «Stalini surm oli tõeline pidupäev!» — Õhtuleht, 14. juuni 2002 (эст.)
• Kirovi oblasti Nagorski rajooni neljas spetsposjolok — Oma Saar, 24. august 2007 (эст.)
• Kiri Siberist — Eesti Päevaleht, 22. veebruar 2008 (эст.)

• Vabariigi President eesti rahva leinapäeval Sakala kultuurikeskuses 14. juunil 1993 (эст.)
• Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri pöördumine Leinapäeval 14. juunil 1998(недаступная спасылка) (эст.)
• Vabariigi Presidendi, Riigikogu esimehe ja peaministri ühisavaldus Leinapäeval 14. juunil 1999(недаступная спасылка) (эст.)
• Vabariigi Presidendi ajaloomälestuste võistlus(недаступная спасылка) (эст.)
• Vabariigi President Valgu Kroogi talus 10. juunil 2001 (эст.)

Шаблон:Рэпрэсіі ў СССР