Першы помнік Аляксандру I збудаваны па ініцыятыве таганрожцаў з мэтай ушанавання памяці аб знаходжанні і смерці імператара ў Таганрогу ў 1825 годзе. Думка аб збудаванні помніка ўзнікла адразу ж пасля раптоўнага скону Аляксандра I у горадзе ў 1825 годзе[3]. Просьба таганрожцаў была паважана новым імператарам Мікалаем I. Тым больш, што згоду скласці праект манумента па просьбе гарадскіх уладаў даў сам славуты скульптар, рэктар Акадэміі мастацтваў І. П. Мартас[3].
У якасці аўтара архітэктурнай часткі манумента І. П. Мартас запрасіў вядомага рускага архітэктара А. І. Мельнікава, які да таго часу ўжо стварыў для Таганрога праект Успенскага сабора(руск.) (бел..
Першапачаткова меркавалася пабудаваць на Александраўскай (цяпер Чырвонай) плошчы храм у імя святога Аляксандра Неўскага і ў ім паставіць бюст нябожчыка імператара. Але па шэрагу прычын ад гэтай ідэі адмовіліся. Тады Іван Пятровіч прапанаваў вырабіць постаць на ўвесь рост і ўсталяваць помнік на адкрытай прасторы. Гэты праект быў зацверджаны, і пачаўся збор сродкаў. Таганрожцы сабралі 25000 рублёў, іншую неабходную суму — 33000 рублёў — ахвяравалі члены сям'і Раманавых.
Манумент быў усталяваны па цэнтры Іерусалімскай (цяпер Банкаўскай) плошчы, насупраць грэчаскага Іерусалімскага Аляксандра-Неўскага манастыра. Месца было прызначана самой імператрыцай Лізаветай Аляксееўнай.
Адкрыццё помніка адбылося 23 кастрычніка1831 года. У гэты дзень быў адслужаны падзячны малебен, пад звон і гарматныя стрэлы ўпаў белышоўк, і прысутныя ўбачылі каласальную бронзавуюстатую вагой каля паўтары тоны на масіўным гранітным п'едэстале, да якога вялі пяць прыступак.
Мясцовы мастак, настаўнік жывапісу ў гімназіі Сангураў зафіксаваў на карціне гэтую падзею. Пасля карціна была набыта багатым купцом І. І. Лабадой, а пасля яго смерці ўдава Марта Іванаўна (цётка А. П. Чэхава) падарыла яе гарадскому музею.
Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі новая ўлада пачала скідаць былых куміраў айчыннай гісторыі. Скінутая ў 1920 годзе з пастамента постаць Аляксандра «Дабраславёнага» (як яго называла ўся Еўропа за перамогу над Напалеонам) некаторы час стаяла, забітая дошкамі, на плошчы. Затым яе перацягнулі ў двор гістарычнага музея(укр.) (бел., які размяшчаўся ў былым імператарскім палацы. У 1932 годзе скульптура Аляксандра I была знята з пастамента і адпраўлена на пераплаўку[4]. П'едэстал імператарскага помніка выкарыстоўвалі для абеліску на магіле чырвонагвардзейцаў, якія загінулі ў студзені 1918 года, у гарадскім садзе(укр.) (бел..
На месцы былога помніка Аляксандру ў тым жа 1920 годзе быў пахаваны ўдзельнік грамадзянскай вайны Т. І. Дышлавы; пазней яго прах быў перанесены на гарадскія могілкі. У 1930 годзе пры будаўніцтве на месцы былога кляштара трохпавярховага жылога дома сквер быў знішчаны.
Апісанне арыгінальнага помніка
Выгляд помніка ў XIX стагоддзі
На высокім масіўным п'едэстале з шэрага з белымі прожылкамі граніту, да якога вялі пяць прыступак, стаяла на ўвесь рост бронзавая фігура імператара. Аляксандр I, апрануты ў генеральскі мундзір і спадальны плашч, горда папіхаў нагою змяю, якая выгіналася[1]. Гэтая алегорыя сімвалізавала яго перамогу над Напалеонам. Левай рукой цар прытрымліваў эфесшпагі, у правай знаходзіўся звод законаў Расійскай імперыі. Крылатыя анёлы ля яго ног сімвалізавалі «анёльскі» характар Аляксандра I. Скульптура ўражвала сучаснікаў вялікім партрэтным падабенствам.
На асабовай грані пастамента помніка быў выкананы лаканічны надпіс:
Александру Первому 1830
Месца, дзе стаяў помнік, праз шэсць гадоў было абгароджана чыгуннымі тумбамі і цяжкімі ланцугамі. У свой час ля манумента пастаянна знаходзіўся ваенны каравул. У 1855 годзе на плошчы вакол помніка высадзілі дубы, упарадкавалі сквер, які ў 1888 годзе быў абнесены сталёвай рашэцістай агароджай.
У 1998 годзе, да 300-годдзя Таганрога, помнік было вырашана аднавіць. Прафінансавала праект камерцыйная структура — Таганрогскі філіял банка «Расійскі крэдыт» у асобе яго кіраўніка Г. А. Паўленкі. Копія помніка з некаторымі зменамі была выраблена па чарцяжах, якія захаваліся ў Санкт-Пецярбургу[6]. Адкрыццё адноўленага помніка адбылося 11 верасня1998 года. Быў арганізаваны вялікі мітынг, у прысутнасці мясцовага казацтва і гарадской адміністрацыі. Сучасны манумент апынуўся ссунутым у бок ад цэнтра плошчы, бліжэй да жылога дома. Праз некалькі гадоў былі адноўлены ланцугі на тумбах, што надало помніку дастатковую манументальнасць.
У новым скульптурным вырашэнні з пастамента знікла змяя, паколькі арганізатары праекта палічылі, што напалеонаўскае нашэсце занадта далёкая для нас падзея, каб напамін пра яго мог арганічна ўпісацца ў мастацкі вобраз[6]. Таксама са скульптурнай кампазіцыі зніклі купідоны[6].
↑Орлов Г. Н., Найговзин Л. И., Цымбал А. А. Памятники архитектуры, истории и культуры Таганрога на старых открытках и фотографиях. — Таганрог: Лукоморье, 2004. — С. 64. — ISBN 5-901565-11-8.
