Яго поўнае імя: Абу Зэйд Абдурахман ібн Мухамад ібн Хальдун аль-Хадрамі аль-Ашбілі. Нарадзіўся ў 1332 годзе ў Тунісе. Бацькі — выхадцы з Андалусіі. Вывучыўшы ў родным горадзе Тунісе Каран, хадысы, права, граматыку, паэтыку, служыў у султана Абу-Інана ў Фэсе. Прыдворныя інтрыгі прымусілі яго з’ехаць у Іспанію (1362); тут ён склаў трактат па логіцы і некалькі вершаў; па даручэнні гранадскага султана ён вёў перамовы пра мір з донам Педра Кастыльскім.
Пазней Ібн Хальдун быў пісьмаводам у валадароў туніскага эфескага. З 1382 г. ён жыў у Каіры, займаючы пасаду прафесара, а потым вярхоўнага кады (шарыяцкі суддзя) малікітаў. Сумленнасць дастаўляла яму шмат ворагаў, так што некалькі разоў яго ссоўвалі, але потым ізноў заклікалі на пасаду. Калі ў Сірыю (валодання егіпецкага султана) ўварваўся Тамерлан, Ібн-Хальдун, паводле слоў Ібн Арабшаха, суправаджаў туды свайго валадара, здолеў зачараваць Тамерлана сваім зваротам і быў адпушчаны ў Каір на тую ж пасаду вярхоўнага кады (1400).
Эканамічная тэорыя
Працы ібн Хальдуна па эканоміцы актуальныя і сёння[4]. У сваёй гістарычнай працы «Мукаддзіма» (Уводзіны ў гісторыю) Ібн Хальдун аналізаваў прычыны ўздыму і заняпаду краін і народаў. Ён рабіў акцэнт на змяншэнні дзяржаўных выдаткаў на наёмнае войска і быў супраць падаткаабкладання і тарыфаў, што перашкаджаюць гандлю і вытворчасці. Ібн Хальдун лічыў, што бюракратыя не ў стане эфектыўна кіраваць камерцыйнай дзейнасцю з-за слабой матывацыі і навучанасці. Ён лічыў, што ў тых краінах, дзе ў гандлі і вытворчасці бярэ ўдзел дзяржава, варта чакаць адноснае зніжэнне эканамічнага лішку і заняпад. Гэтыя і іншыя эканамічныя прынцыпы Ібн Хальдун лічыў патрэбнай умовай пабудовы цывілізаванага грамадства[4]. Ібн Хальдун адкрыў велізарную колькасць фундаментальных паняткаў эканомікі. Яшчэ да Адама Сміта ім адкрыта каштоўнасць і патрэба падзелу працы. Ён апярэдзіў Рыкарда ў адкрыцці працоўнай тэорыі кошты і да Джона Кейнса разгледзеў ролю дзяржавы ў стабілізацыі эканомікі[5].
Эканоміка
Ібн Хальдун з’яўляецца першым эканамістам, які сістэматызаваў функцыі эканомікі, паказаў на важнасць тэхнічнай базы, спецыялізацыі вытворчасці і вонкавага гандлю для атрымання эканамічнага лішку. Ён прааналізаваў ролю дзяржавы і яго палітыку стабілізацыі як сродак забеспячэння прадукцыйнасці і занятасці насельніцтва. Яго цікавілі пытанні аптымальнага падаткаабкладання, скарачэння дзяржаўных службаў, палёгкі і сродку матэрыяльнага стымулявання. Арганізацыйная структура, эканамічныя чаканні, нарматыўна-праўная база, тэорыя кошту, эканоміка вытворчасці і іншыя пытанні ўвайшлі ў сферу яго навуковых інтарэсаў[4].
Ібн Хальдун стаў першым навукоўцам, які быў узброены ўяўленнем пра эканамічны лішак. Ён прапанаваў біялагічную тэорыю ўздыму і заняпаду нацый, а яго стройная агульная эканамічная тэорыя вызначала і яго падыход да гісторыі. Да Ібн Хальдуна не было навукоўца, які б стварыў гэтак паслядоўную тэорыю агульнай эканомікі, якая тлумачыць і якая прадказвае ўздым і заняпад цывілізацый, краін і імперый. Яго навука дазваляе прадказаць, наколькі жыццяздольным з’яўляецца тая ці іншая дзяржава, а таксама эмпірычна і тэарэтычна тлумачыць наступствы дзяржаўнай палітыкі ў вобласці вытворчасці і гандлю[6].
Дзяржава
Па думцы Ібн Хальдуна роля дзяржавы складаецца ў ахове закона і парадку, спрыяльных гаспадарчай дзейнасці, а таксама — у абароне маёмасных праў, гандлёвых шляхоў, свету і стабільнасці. Асаблівую ролю ў паляпшэнні эканамічнай актыўнасці гуляе аптымальнае (мінімальнае) падаткаабкладанне, што не перашкаджае вытворчасці і гандлю. Празмернае абкладанне падаткам эканамічнага лішку, павелічэнне памераў бюракратычнага апарата і войска прыводзіць да паслаблення гандлю і вытворчасці, з прычыны чаго змяншаецца эканамічны лішак. Паводле слоў Ібн Хальдуна, «рост абсалютнай улады ў дзяржаве з’яўляецца прычынай заняпаду эканамічнага росквіту і, як вынік, дзяржавы і гарады». Змяншэнне сукупнага прыбытку дзяржавы патрабуе новых мер для падвышэння гэтага прыбытку, сярод якіх: падаткі ў натуральнай форме, акцызы, канфіскацыі, а таксама непасрэднае ўмяшанне дзяржавы ў эканамічную дзейнасць[6].
Ібн Хальдун лічыў, дзяржава павінна займацца арганізацыяй грамадскіх службаў для стварэння працоўных месцаў, будаваць дарогі і рабіць захады для заахвочання гандлю і вытворчасці. Умяшанне дзяржавы ў камерцыю прывядзе да разрастання бюракратычнай сістэмы і наёмнага войска, у выніку чаго прадпрымальнікі не змогуць нармальна займацца гандлем і атрымваць прыбытак ад сваіх прадпрыемстваў. Вынікам эканамічнага заняпаду можа быць вынік насельніцтва гарадоў і прамысловых цэнтраў у альтэрнатыўныя месцы жыцця, што прыводзіць да падання попыту на тавары і яшчэ больш пагаршае сітуацыю. Па Ібн Хальдуну, самая лепшая дзяржава — дзяржава з мінімальным бюракратычным апаратам, мінімальным войскам і мінімальным падаткаабкладаннем, якая займаецца забеспячэннем законнасці і парадку[7].
Спецыялізацыя і эканамічны лішак
Ібн Хальдун лічыў, што падзел працы з’яўляецца важнай крыніцай эканамічнага лішку, а прадпрымальніцкая зацікаўленасць залежыць ад спрыяльнасці асяроддзя для спецыялізацыі[8]. Пра адасабленне розных выглядаў працоўнай дзейнасці і прынцып масавай вытворчасці Ібн Хальдун казаў наступнае:
«Кожны асобны выгляд рамяства мае патрэбу ў працаўніках, прытым, у дасведчаных працаўніках. Чым больш шматлікія і размаітыя этапы вытворчасці ў тым ці іншым рамястве, тым больш людзей у яго залучаны. Прытым кожная група працаўнікоў займаецца сваёй справай. Паступова ў рамястве ўсё больш выразна выяўляюцца розныя выгляды прац, людзі, якія імі займаюцца, набываюць усё большы досвед у тым, што робяць. Час і сталыя паўторы адных і тых жа дзеянняў спрыяюць стварэнню і ўкараненню рамёстваў»[8].
Ібн Хальдун лічыў важным навучанне на практыцы і падвышэнне прафесійнай кваліфікацыі. Ён даў кароткае эканамічнае абгрунтаванне падзелу працы і лічыў, што ў функцыі прадпрымальнікаў уваходзіць узгадненне і забеспячэнне ўзаемадзеяння фактараў вытворчасці ў адпаведнасці з рынкавымі сіламі. Па думцы Ібн Хальдуна падзел працы з’яўляецца крыніцай эканамічнага лішку, калі выкананы ўмове ўзаемадзеяння і ўзгодненасці фактараў вытворчасці. Ён таксама паказаў на тое, што «прыбытак, які здабывае чалавек, ёсць кошт, атрыманы ад яго працы»[9].
Ібн Хальдун лічыў, што прыбытак з’яўляецца першапрычынай камерцыйных распачынанняў, а працаўнікі і прадпрымальнікі імкнуцца атрымаць максімальную аддачу ад сваёй дзейнасці ў выглядзе прыбыткаў і заработнай платы. Для Ібн Хальдуна «камерцыя мае на ўвазе прыбытак за кошт узросту капіталу шляхам куплі тавараў па нізкай цане і іх продажы па высокай цане». Ён лічыў важнымі для ўзросту эканомікі ўзгодненасць, узаемадзеянне і скіраванасць фактараў вытворчасці на падвышэнне эканамічнага лішку[10].
Попыт і прапанова
Яшчэ ў XIV стагоддзі Ібн Хальдун пастуляваў, што цана тавараў і паслуг вызначаецца попытам і прапановай. Калі тавар рэдкі і карыстаецца попытам, яго цана высокая, а калі тавару шмат і ён не карыстаецца попытам, то яго цана будзе нізкай. Прадпрымальнік у пагоне за прыбыткам будзе купляць тавар там, дзе ён танней і не з’яўляецца дэфіцытным, і будзе прадаваць там, дзе ён карыстаецца попытам, па больш высокай цане[10].
Крэдытна-грашовая палітыка
Ібн Хальдун бараніў стабільную крэдытна-грашовую палітыку і быў супраць таго, каб улады гулялі на кошты валюты. Ён лічыў, што штучная інфляцыі прыводзіць да страты даверу да валюты з боку насельніцтва[10]. Адным з прыярытэтаў палітыкі дзяржавы павінна быць абарона пакупніцкай здольнасці грошай, для чаго трэба ствараць незалежныя крэдытна-фінансавыя ўстановы. Кажучы пра колькасць грошай, Ібн Хальдун сцвярджаў, што «колькасць грошай не мае значэння для дабрабыту краіны». Паводле яго думкі, манетарная палітыка павінна быць стабільнай, прадуманай і скіраванай на абарону пакупніцкай здольнасці грошай, а насельніцтва павінна быць абаронена ад зняцэньвання грошай[11].
Фіксаванне цэн
Ібн Хальдун быў праціўнікам умяшання дзяржавы ў фармаванне цэн на тавары і паслугі[11]. Палітыка, у якой уладца скупляе тавары па самай нізкай цане, а потым прадае гэты ж тавар па выгаднай яму цане па думцы Ібн Хальдун, вабіць за сабой наступныя наступствы:
«Фермеры і гандляры больш не здольныя самастойна займацца гандлем, якая дазваляла ім зарабляць і забяспечваць сябе».
Стаўшы пастаяннай, падобная практыка «пазбывае іх кожнай ініцыятывы ў прадпрымальніцтве, што разбурае бюджэтна-падатковую структуру»[11].
«З часам удзел кіраўніка ў гандлі можа прывесці да разбурэння культуры і цывілізацыі».
Палітыка фіксаваных цэн «яшчэ больш небяспечная, шкодная і разбуральная для суб’ектаў прадпрымальніцтва, чым удзел дзяржавы ў камерцыі ці сельскай гаспадарцы, які хутка паварочваецца шкодай для прадпрымальнікаў, робіцца пагібельным для іх прыбыткаў і зніжае культурную актыўнасць»[12].
Права ўласнасці
Ібн Хальдун лічыў, што права ўласнасці з’яўляецца закладам выжывання цывілізацыі, а абарона і забеспячэнне маёмасных маю рацыю павінны быць замацаваны заканадаўча. Па яго думцы, «калі знікае матыў набываць і атрымваць маёмасць, чалавек не распачынае ніякіх высілкаў для яго набыцця. Ступень і частасць парушэнняў права ўласнасці вызначае, наколькі слабеюць высілкі суб’екта, скіраваныя на набыццё маёмасці»[12]. Ібн Хальдун злучаў права ўласнасці са справядлівасцю, а замах на ўласнасць лічыў актам несправядлівасці. Ён лічыў, што пры адсутнасці справядлівасці «здзяйсняецца знішчэнне чалавечага роду», і, такім чынам, несправядлівасць павінна быць забаронена[13].
Працы
Ібн Хальдун уславіўся як гісторык. Яго складанне «Кніга павучальных прыкладаў па гісторыі арабаў, персаў і бербераў і іх сучаснікаў, якія мелі вялікую ўладу» («Кітаб аль-ібар ва дыван аль-мубтада ў аль-кхабар фі айям аль-араб у аль-аджам у аль-барбар у ман асарахум мін заўі ас-султан аль-акбар» араб. كتاب العبر وديوان المبتدأ والـخبر في أيام العرب والعجم والبربر ومن عاصرهم من ذوي السلطان الأكبر), ці «Вялікая гісторыя», складаецца з уводзін і трох частак:
Пра прыроду грамадскага жыцця («Фі табіят аль-умран»; араб.الكتاب الأول في طبيعة العمران).
Пра арабаў, іх пакаленні і дзяржавы са стварэння да нашых дзён («Фі акхбар аль-араб уа аджйаліхім уа дуаліхім мунзу бад іль-кхаліка іля хаз аль-ахд»; араб.الكتاب الثاني في أخبار العرب وأجيالهم ودولهم منذ بدء الخليقة الى هذا العهد).
Пра бербераў («Аль-бербер»; араб.الكتاب الثالث البربر).
Ва ўсходазнаўчай літаратуры прынята зваць першую частку «Кітаб аль-Ібар» разам з аўтарскай прадмовай і «Уводзінамі пра перавагу навукі гісторыі» адной агульнай назвай — «Мукаддзіма», «Пралегамены», ці «Уводзіны»[14].
«Мукаддзіма» ўтварае самастойны трактат. Утрыманне яе:
сэнс гісторыі, значэнне гістарычнай крытыкі і прыёмы яе, крыніцы гістарычных абмылаў;
геаграфічны агляд зямнога шара, думкі пра фізічны і маральны ўплыў клімату і глебы на людзей;
спосабы пазнання праўды; эвалюцыі формаў сямейнай, грамадскай і дзяржаўнага жыцця;
развіццё эканамічнае і разумовае;
раскладанне дзяржавы;
значэнне працы ў дабрабыце дзяржавы;
агляд розных галін рамёстваў і мастацтваў;
класіфікацыя навук.
«Мукаддзіма», па справядлівасці, лічыцца выдатным творам. Выказаныя ў ёй ідэі з’яўляюцца адной з асноў сучаснай кліадынамікі.
Ібн Хальдунам таксама напісаны: аўтабіяграфія («Ат-таарыф бі Ібн Хальдун уа рыхляту-ху гарбан уа шаркан»; араб.التعريف بابن خلدون ورحلته غربا وشرقا), праца па суфізму («Шыфа ус-саіль уа тахзіб уль-масаіль»; араб.شفاء السائل وتهذيب المسائل) і трактат, які ў бібліяграфічным спісе да перакладу «Мукаддзіма», выкананаму Францам Роўзенталем, названы трактатам па логіцы (англ.: Treatise on logic) — «Любаб уль-мухасаль фі усуль ід-дзін» (араб.لباب المحصل في أصول الدين).
Публікацыі прац і перакладаў
Вывучэнне навуковай творчасці Ібн Хальдуна было пачата ў першыя дзесяцігоддзі XIX стагоддзя французскімі ўсходазнаўцамі, адным з якіх быў Сільвестр дэ Сасі[15].
Мехмет Пірызадэ перавёў «Мукаддзіма» на турэцкую мову, перапрацаваўшы яе ў стылістычным дачыненні[заўв 1]. Эцьен Катрмер надрукаваў увесь арабскі тэкст «Мукаддзіма» ў «Notices et extraits» (tt. XVI—XVIII, Пара. 1858); поўны французскі пераклад «Мукаддзіма» ўжыццявіў дэ Слэн (фр.): «Prolegomenes» (Парыж, 1862); усходнія выданні — Каір (2-е, 1886) і Бейрут (1882).
Другая частка што выдаецца была абатам Ары (па-араб. і італьян.). Трэцяя частка грунтоўна разабрана Рэно (Reinaud): «Memoire sur les populations de l’Afrique septentrionale, leur langage, leurs croyances et leur etat social» (у «Nouv. annales des Voyages», 1858, лют.); арабскае выданне «Hist. des Berberes» (Алжыр 1847 і 1851) і французскі пераклад (1852—1856, 4 тамы).
Чацвёртая частка выдадзена ў выманнях Noel des Vergers: «Histoire de l’Afrique sous la dynastie Aghiabide et de la Sicile sous la domination musulmane» (Парыж 1841); пра крыжовыя паходы — выд. і пёр. Торнберга: «Narratio de expeditione Francorum» (Упсала 1841, у «Акадэм. Зах.»).
Цалкам выдадзены важ тэкст «Вялікай гісторыі» Ібн-Хальдуна ў Булаку (Каір; 1867, 7 т.).
«Autobiographie d’Ibn-Khaldoun», traduite par de Slane («Journale Asiatique», Paris, 1844).
«Histoire des berberes et des dynasties musulmanes de l’Afrique septentrionale», traduite de l’arabe par de Slane, Algiers, 1852—1856, 4 volumes.
«Les Prolegomenes», traduite par de Slane. Paris, 1934—38. 3 volumes. Reproduction of 1862—1868 edition.
«Lubab al-Muhassal fi usul ad-din», edited by Luciano Rubio. Tetuan, 1952.
«The Muqaddimah; An Introduction to History», translated from the Arabic by F. Rosenthal, New York, London, 1958. 3 volumes.
«Введение (фрагменты)». Перевод С. М. Бациевой // Избранные произведения мыслителей стран Ближнего и Среднего Востока. IX—XIV в. М., 1961, С. 559—628.
Пролегомены к «Книге поучительных примеров и дивану сообщений о днях арабов, персов и берберов и их современников, обладавших властью великих размеров» // Мировая экономическая мысль: Сквозь призму веков: В 5 т. Т.1: От зари цивилизации до капитализма / Ред. Г. Г. Фетисов.; Моск. гос. ун-т им. М. В. Ломоносова, Благотвор. фонд «Благосостояние для всех». — М.: Мысль. — 2004. — 718 с. — (250 лет Московскому Государственному Университету им. М. В. Ломоносова.) — ISBN 5-244-01039-5.
Введение в историю (ал-Мукаддима). Фрагменты. Перевод с арабского, комментарии и примечания И. Л. Алексеева, А. В. Душак и А. Ш. Столыпинской // Pax Isamica, 1/2008, c.15-21.
Заўвагі
↑Гэты пераклад і большасць прыведзеных далей выданняў прац Ібн Хальдуна паказаны ў бібліяграфіі да перакладу «Мукаддзіма», выкананага Францам Роўзенталем.
Mahdi, Muhsin. Ibn Khaldun’s Philosophy of History: A Study in the Philosophic Foundation in the Science of Culture. London, 1957.
Lacoste, Yves. Ibn Khaldoun. Naissance de l’Histoire, passé du tiers monde Paris, 1965, 1998.
Fischel, Walter Joseph. Ibn Khaldun in Egypt. His public functions and his historical research: An essay in Islamic historiography. Berkeley, 1967.
Labica, Georges. Politique et religion chez Ibn Khaldoun. Essai sur l’idéologie musulmane. Alger, Société nationale d'édition et de diffusion, 1968.
Ацамба Ф. М.Социально-экономические воззрения Ибн Хальдуна // Всемирная история экономической мысли: В 6 томах / Гл. ред. В. Н. Черковец. — М.: Мысль, 1987. — Т. I. От зарождения экономической мысли до первых теоретических систем политической жизни. — С. 311-315. — 606 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-244-00038-1.
Ибн Хальдун Абдуррахман Абу Зейд ибн Мухаммед / Бациева С. М., Сагадеев А. В. // Т. 9. Евклид — Ибсен. — М. : Советская энциклопедия, 1972. — (Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров; 1969—1978).(руск.)
Иванов Н. А. «Китаб аль-Ибар» Ибн Халдуна как источник по истории стран Северной Африки в XIV в. // Арабский сборник. М., 1959.
Игнатенко А. А.(руск.) (бел.. Ибн-Хальдун / Оформление серии и гравюра художника А. И. Ременника. — М.: Мысль, 1980. — 160 с. — (Мыслители прошлого). — 50 000 экз.
.jpg)
