Nun ta datada la presencia d'actividá humana na zona, pero atopóse nel so términu municipal un fragmentu de figura de terracota, enmarcáu nel mundu celtibero, na II Edá del Fierro, ente los sieglos IV-I e.C.[2]
En 1177 La Rioxa, y por tanto l'actual Casalarreina, foi anexonada a Castiella, dixebrándola del restu de Navarra.
En 1404, el monesteriu de Cañes vendió la villa a censu enfitéutico a Haro, acutar el monesteriu'l señoríu direutu sobre'l llugar.
En 1511 pasó a pertenecer a los Fernández de Velasco (Condes de Haro), añu nel que la villa foi morada dalgún tiempu de reinar Doña Xuana I de Castiella (Juana la Lloca), madre de Carlos I, agospiándose esta nel palaciu de los Condestables, y motivu pol que s'aprovechó pa camudar el nome de la villa "nel Logar de Naharruri, ques llamáu de la Cassa de la Reyna..." a la so denominación actual Casalarreina.
Los Velasco favorecieron enforma a la zona construyendo palacios y el monesteriu de les Dominiques llamáu de la Piedá.
El 13 de marzu de 1522 el Papa Adriano VI asistió en Casalarreina a la inauguración del monesteriu de la Dominiques de la Piedá por invitación del Obispu de Calahorra, que sufragara los gastos.
En 1671 llogró independizase de Haro y llograr la condición de villa independiente col nome oficial de Casalarreina.
La so antigua denominación yera Naharruri o Nafarruri, que provendría de Nafar, nome propiu usáu na Edá Media y que al añader la terminación uri (qu'en euskera significa 'población o villa') quedaría traducíu como 'Villa de Nafar'. Sicasí, convien recordar que Naharruri significa lliteralmente Pueblu de la Reina.[3]
Nafarruri apaez citáu nel Magüetu Galicanu de San Millán[4] alredor del 970.
El primer nome que se conoz de Casalarreina, ye l'añu 1070, Nafarruri cuando'l rei don Sancho confirma a San Millán la pequeña villa de "Mendicuquae est inter Nafarruri y la Pauleja, ac Barriolo Scemenuri juxta Zufiuri" (Cihuri), el 13 de payares de 1070.
Sicasí llámase Nahaurruri l'añu 1104, cuando Nuño Núñez dona a San Millán una serna invia quae vadit de Cuzcurrtilla ad Nahaurruri. En 1136 ye llamáu Naharrauri al donar una villa d'esti términu a Santo Domingo de la Calzada por Nuño de Cihuri.
Sicasí nel Fueru de Zerezo llámase Naharruli pel añu 1146; y más tarde en 1210 na venta que fixeron y abá de Santo Domingo de la Calzada y el so Conventu, de lo que teníen en Naharuri los hermanos Pedro y Fortún García, por dir poblar Moya qu'acababa de tomase a los oros. Asina llamen tamién en 1170 y 20 de xunu, cuando don Lope 20 Señor de Haro y la so esposa doña Aldonza donaron al Monesteriu del Císter en Cañes (antes de les Fayuelas), que fundaren a les sos espenses, tolos términos de Naharruri.
A lo último, el 13 de xunu de 1159, Rodrigo Núñez dona a San Millán tou lo que tenía en... y Naharruri.[5]
Economía
Anguaño amás de la tradicional actividá agrícola, la llocalidá beneficiar del intensu turismu proveniente na so mayor parte del País Vascu, en forma de segunda residencia.
El sector servicios ta fundamentalmente centráu n'Haro.
Evolución de la delda viva
El conceutu de delda viva contempla namái les deldes con caxes y bancos relatives a creitos financieros, valores de renta fixa y préstamos o creitos tresferíos a terceros, escluyéndose, poro, la delda comercial.
Gráfica d'evolución de la delda viva del conceyu ente 2008 y 2016
La delda viva municipal per habitante en 2014 xubía a 498,87 €.[7]
Demografía
En 1826 fueron censaos 885 habitantes y 221 vecinos.[8]
El conceyu, que tien una superficie de 8,13 km²,[9] cuenta según el padrón municipal pa 2017 del INE con 1150 habitantes y una densidá de 141,45 hab./km².
Gráfica d'evolución demográfica de Casalarreina ente 1842 y 2017
La so gran variedá patrimonial, tanto relixosa como civil, valió-y nel añu 1975 la denominación de "Conxuntu Históricu".[12] Polo que ta incluyíu nel Catálogu de Conxuntos Históricu-Artísticos declaraos n'España.[13]
Monesteriu dominicu de La nuesa Señora de la Piedá
En 1520 finaba Juan Fernández de Velasco, dexando en testamentu a Íñigo Fernández de Velasco y Mendoza quien tutela les obres del Monesteriu, pero ensin especificar por que orde relixosa, en 1523 hai un parón nes obres cuando se decide que va ser Dominicu, pos la familia ye Franciscana seglar.
Foi bendicíu'l 14 de marzu de 1522, pol papa Adriano VI, que pernoctó nel Palaciu del Condestable de Castiella nel so camín escontra Roma: "A otru día quatorce inauguró la Fábrica y Yglesia de Ntra. Sra. de la Piedá nel dichu Logar".[14] Ye l'únicu monesteriu d'España inauguráu por un papa.[15]
Ye de la renacencia más primitiva que s'introduz n'España, destacando na contraportada les virtúes cardinales conciliando la doctrina alegóricu-pagana cola cristiana (Tesis doctoral del catedráticu Juan Francisco Esteban Lorente).[16]
Torre de la ilesia de San Martín.
Piénsase que la portada foi realizada antes de 1530,[17] participando los escultores Juan de Balmaseda, Cristóbal de Forcia y Juan de Cabreros. Trazar del monesteriu son de Juan Gil de Hontañón, arquiteutu de la familia, visitaba la obra dende'l 15 de febreru al 12 de marzu de 1516 al pie del so fíu Rodrigo, entós nel Monesteriu taba trabayando'l taller de Felipe de Bigarny (Begoña Alonso Ruiz, catedrática especialista nos artistes de los Condestables).
Construcción en sillería, empecipiada en 1533 por Juan de Legorreta y diseñada por Juan de Rasines, edificándose entós la cabecera, el cruceru y el primer tramu. A finales del sieglu XVI, llevantóse'l restu de la nave. A empiezos del XVII, los cuerpos baxos de la torre y la sacristía. En 1714 el cuerpu altu de la torre, y nel sieglu XVIII la capiya del Evanxeliu.
Formen la planta una nave de tres tramos, cruceru, cabecera ochavada de tres paños, capiya y sacristía. Cubren el templu bóvedes de crucería estrellaes. Portada empobinada al sur, con arcu de mediu puntu y frontón rotu nel que s'asitia una fornica con imaxe de San Martín. Torre de tres cuerpos, en sillería, a los pies.
Nel presbiteriu, retablu mayorrococó, qu'integra elementos romanistas d'una obra anterior. De trés calles, con cuerpu baxu doble y áticu, foi trazáu por Fernando González de Lara y construyíu por Tomás Díez de Matu en 1789. Inclúi talles romanistas d'interés, realizaes dalgunes por Lázaro de Leiva.
L'Archivu Parroquial contién información de bautismos dende 1535, confirmaciones dende 1766, matrimonios dende 1638 y fallecimientos dende 1638.
Palaciu de Pobes.
Palaciu de los Pobes
Edificiu barrocu de trés plantes, edificáu na primer metá del sieglu XVIII. Atopar nel centru del conceyu, na llamada Plaza de La Florida. Presenta portaes y baldíos mixtilíneos, balcones sofitaos en mensulones, una cornisa de piedra sobre canales de madera, acróteras y gárgoles, ornándose con escudos. Ye priváu, y caltiénse habitáu hasta l'actualidá.
Hai que destacar esti edificiu como'l más emblemáticu de la villa, pol so gran pesu históricu. Al igual que la ermita de San Román de Ajuarte, el palaciu de Pobes y el palaciu del marqués del Puertu ye anguaño propiedá privada, polo que la so restauración complicóse a lo llargo de los años. El 12 de xunu de 2008 sufre un derrumbe parcial de la fachada principal del Palaciu mientres la realización d'obres de restauración.
Edificiu del sieglu XVI, tenía cuatro plantes de sillería, con vanos de mediu puntu nos dos inferior y baldíu adintelados nes cimeres, calteniéndose traces interesantes en dichos elementos constructivos. El Palaciu allugó los históricos pasos de la Reina Juana La Lloca, pola entós Naharruri, y tamién del Papa Adriano VI, quien visitó la villa por cuenta de la bendición del Conventu de la Piedá.
Parcialmente derruido mientres obres de restauración con fines particulares.[18]
Ermita de San Román de Ajuarte
La ermita de San Román de Ajuarte data del sieglu XII, y atópase a unos 700 metros al sur de Casalarreina, en direición a Santo Domingo de la Calzada. La construcción ye l'únicu restu que permanez de pies de l'antigua población de Ajugarte. Na actualidá allúgase dientro d'una parcela dedicada al cultivu de cebera, y atópase en manes privaes, siendo utilizada como trasteru, en desempeñando otres funciones non menos indignes, como tenada, almacén o corte pal ganáu.
La ermita consta d'una nave más recién y un ábside cuadráu de dómina románica. L'ábside atópase cubiertu con una bóveda de crucería con nervios de seición cuadrada, que nacen de modillones asitiaos a mediu altor nes esquines. Namái dos buecos allumaben la estancia, unu al sur y otru nel hastial este. L'arcu triunfal arramáu escontra la nave ye apuntáu y paez ser replantegáu a partir d'otru de mediu puntu. Un bancu corríu percuerre los trés llaos del ábside. Restos de pintura acolumbrar na ventana del sur y nos modillones que sostienen los nervios de la bóveda.
Al esterior dos contrafuertes refuercen l'arcu triunfal y sirven d'arranque a la espadaña. Ésta consta de dos cuerpos, nel primeru de los cualos hai dos baldíos iguales, y nel segundu otru bastante más amenorgáu de tamañu. A la fin del ábside otros dos contrafuertes sostienen otra estructura que nun llegó a completase. Cuatro canecillos a cada llau del ábside sostienen el teyáu.
En resume, un edificiu de finales del XII, al que se-y añader darréu una nave de mampostería con cubierta de madera, que por avatares del tiempu cuerre peligru de sumir si nun tomen les midíes oportunes les persones y entidaes que tán obligaes a tomales.
Primeramente foi de madera na mesma llocalización que l'actual (alredor del añu 1507). Ente los años 1827 al 1831 constrúyese l'actual ponte en piedra de sillería promovíu pola Real Sociedá Rioxana de la que se trazó la carretera de Gimileo a Pancorbo.[19] La duración de la obra envalorar en trés años y mediu, con un costu final de 990.159 reales (orixinalmente presupuestáu pol Inxenieru de Camino Antonio Bolaño en 228.420 reales).[20]
Tomás de Gayangos, teniente de navío. Participó nuna espedición esploradora y de reconocencia de los territorios españoles del Pacíficu Sur (20 de setiembre de 1774 a 8 de xunu de 1775) con orixe y destín nel puertu d'El Callao, al mandu de la fragata La Águila.[22]
Hostelería
Agospiamientu y Hoteles
Hai una hospedería nun edificiu rehabilitáu que forma conxuntu col Conventu de La Piedá, del que formaba parte hasta la Desamortización de Mendizábal, y que foi'l Colexu de San Nicolás o de Señorites. Tamién esiste una casa rural nun edificiu centenariu rehabilitáu.
La hospedería señoríu de Casalarreina,[24] ocupa güei parte de lo que nel so día foi'l colexu de San Nicolás y Colexu de señorites de Ntra. Sra. de la Piedá, que tuvo integráu nel monesteriu de monxes dominiques del mesmu nome. Ye una verdadera obra d'arte dau les sos vastes dimensiones y espodada arquiteutura.
Construyíu en piedra de sillería, con importantes ornamientos y cubriciones de madera, l'edificiu asitiárase n'unu de los meyores allugamientos de la noble población riojalteña de Casalarreina.
Tres una cuidada restauración y decoración abren les puertes d'esti preciosu hotel colos sos quince grandes habitaciones totalmente forníes.
Cada detalle de la hospedería esta curioso escoyíu y encaxáu nuna arquiteutura ensin igual que va contribuyir a la prestosa alcordanza de los visitantes.
Restoranes
Esisten diversos restoranes, mesones y asadores. Unu d'ellos ye una antigua bodega rehabilitada, construyida en piedra de sillería, y otru ye una bodega del sieglu XVIII, qu'hasta la so restauración caltuvo diversos usos, inclusive como champiñonera.
Fiestes llocales
24 de xunu, festividá de San Juan, celébrase la Batalla del Vinu (Sanjuanada), que remata na Fonte Pobes, celebrándose con bailles, música y el tradicional "bañu en vinu". El Conceyu apurre vinu a esgaya y bollos con pan y chorizu.[25] Siguiendo la tradición de les fiestes bacanales, el riesgu d'intoxicación alcohólica ye bien alto.
Del 16 al 20 d'agostu de 2013 celébrase'l festival de música antigua clásica. Celébrense conciertos nel monesteriu de La Piedá.
Grupu Scout Ghembres, fundáu y empobináu por D. Rodolfo Martínez Arnedo[26]
Asociación de Muyeres de Casalarreina
Cáritas de Casalarreina
Coral Parroquial Virxe del Campu
Asociación del Llar del Pensionista
Instituciones Municipales
Banda Municipal de Música [1] institución con gran raigón, ensaya nun local municipal y formao na so mayoría por vecinos de Casalarreina.
Deporte
Sociedad Deportiva San Martín (caza)
El Casalarreina Club de Fútbol fundar en xunu de 1997, pasando de xugar torneos p'aficionaos a la categoría federada. Anguaño xuega na Lliga de Tercer División de La Rioxa.[27]
Dende l'añu 2013 desenvuélvese'l Festival de Música Antigua, los conciertos desenvolver nel Monesteriu de La nuesa Señora de la Piedá de Casalarreina. Ta patrocináu pola Conseyería de Cultura y Turismu,[29] el Conceyu de Casalarreina[30] y diverses entidaes privaes. De dalguna manera ye consideráu como continuador del Festival de Sajazarra, mientres venticuatro años referente de la música antigua.[31]
Intereses
Esiste una creencia, non confirmada por aciu el rigor histórico, qu'en morando la reina Xuana I de Castiella nel Palaciu de Los Condes Fernández de Velasco, ordenó camudar la so denominación al nome actual de Casalarreina, pero nun hai evidencies documentales que lo responder# por, polo que nun se sabe a ciencia cierta l'orixe del so topónimu actual.
Rodóse parte de la película Oro Finu (1989),[32] utilizando la casa de Pobes. Foi la última película rodada por Stewart Granger.
Citada por Benito Pérez Galdós: Levanteme una mañana dispuestu a faer un viaxe a Haro y dar una vuelta por El Ciegu, Casalarreina, Cenicero, Cuzcurrita y demás centros de producción....[33]
Nel 1552 hubo un Monesteriu de Clarises inauguráu per San Francisco de Borgia, amás d'un conventu de Bernardas nel sieglu XVII y tres ermites una d'elles la de Ajuarte.
↑Guillermo Rittwagen: Nomenclátor de denominaciones vasques en La Rioxa. Madrid: Real Sociedá Xeográfica, 1928
↑Fernando García Andreva (2010). El Magüetu Galicanu de San Millán de la Cogolla. Edición y estudio (en castellanu). La Rioxa. España: Cilengua. Fundación San Millán de la Cogolla. ISBN 978-84-9383-953-6.
↑Domingo Hergueta Martín (1906). Noticies históriques de la Bien Noble y Bien Lleal Ciudá de Haro (en castellanu). Unidá de Cultura de la Excma. Diputación de Logroño, Serviciu de Publicaciones.
↑Moya Valgañón, José Gabriel (1975). Inventariu artísticu de Logroño y la so provincia (en castellanu). Madrid: Ministeriu d'Educación, Política Social y Deporte. Subdireición Xeneral d'Información y Publicaciones, páx. 294-295. ISBN 84-369-0423-0.
↑Fundación Rural de la Caxa d'Aforros de la Rioja (1994). Valle del Oja-Tirón (en castellanu). Logroño: Gobiernu de la Rioja, páx. 27. ISBN 978-84-8125-038-1.
↑PÉREZ GALDÓS, Benito: Lo prohibío (Tomáu de la Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes) Edición dixital basada na de Madrid, Imprenta y Litografía de La Guirlanda, 1885
