El nome sardu de Cagliari, Casteddu, lliteralmente significa "castiellu". La ciudá tien aproximao 150.000 habitantes, ente que la so área metropolitana (incluyendo Elmas, Assemini, Capoterra, Selargius, Sestu, Monserrato, Quartucciu, Quartu Sant'Elena y otros 8 conceyos) tien más de 450.000 habitantes.
Antigua ciudá con una llarga historia, Cagliari vio'l pasu poles sos cais de delles civilizaciones. En virtú de los edificios de la ciudá moderna hai una estratificación continua de los asentamientos humanos per cerca de 5.000 años, dende'l Neolíticu hasta los nuesos díes. Hai delles Domus de Janas, bien estropiaes pol pasu del tiempu, una gran necrópolis de la dómina de Cartago, un anfiteatru de la dómina romana, una basílica bizantina, dos torres del tiempu de la República de Pisa, y un sistema robezu de fortificaciones de los tiempos nos que la ciudá yera'l centru del Imperiu Español de los Habsburgu n'agües mediterránees. Los sos recursos naturales fueron siempres el so puertu protexíu, el visu d'una llomba fortificada, Monti Castru, el modernu barriu de "Casteddu de Los sos", les llagunes de sal, y del interior de la islla, el trigu del Campidano y les mines del Iglesiente.
Foi la capital del Reinu de Cerdeña (que se convirtió en 1861 nel Reinu d'Italia) dende 1324 hasta 1848, cuando foi sustituyida pela ciudá de Turín. Güei Cagliari ye'l centru cultural, educativu, políticu y artísticu de la islla, conocíu pola so diversu arquiteutura art nouveau y dellos monumentos, y tamién ye'l centru económicu ya industrial de Cerdeña, yá que tien unu de los puertos más importantes del mar Mediterraneu, un aeropuertu internacional y un ingresu per cápita comparable a les ciudaes del norte d'Italia como Milán o Turín.
La ciudá ye tamién la sede de la Universidá de Cagliari,[2] fundada en 1607 y de la Primada Archidiócesis de Cerdeña[3] dende'l V dC.
Toponimia
Cagliari, parés occidentales y la torre del elefante na madrugada
Nel pasáu Cagliari llamábase Krly nel cursu de la dominación feniciu-púnica, ente qu'en llatín, la ciudá foi llamada Caralis o Calares (plural) o Karales. Alredor del sieglu XVI Rodrigo Hunno Baeza, un humanista de Cerdeña, dixo que'l nome Karalis foi deriváu del griegu κάρα col significáu de la cabeza, yá que Cagliari foi'l centru principal de la isla. El semitista William Gesenius dixo que'l nome vieno de Kar Baalis, significando na llingua fenicia ciudá de Dios. Esta hipótesis, pero con delles diferencies, foi aceptada por Giovanni Spano qu'afirmó que Cagliari derivar del nome feniciu Kar -El, que tamién significa Ciudá de Dios.
Max Leopold Wagner[4] trazó que'l términu del llinguaxe protosardo Karalis reflexaba nomes d'otros llugares de Cerdeña y del Mediterraneu: Carale (Austis), Carallai (Sorradile), Karhalis o Karhallis en Panfilia y Karhalleia de Pisidia (Turquía). El nome Karalis coneutar con nomes tales como cacarallai, criallei, crielle, chirelle, ghirelle (crisantemu selvaxe)[5] y garuleu, galureu, Galileu (polen depositáu nel miel, que ye de color mariellu a oru), que tien afinidá col etruscu garouleou (crisantemu selvaxe).
Francesco Artizzu señaló que'l raigañu kar nos idiomes de los pueblos del Mediterraneu significa piedra y el sufixu al/ar da un valor coleutivu, y finalmente'l topónimu Karali formaría en sentíu de pertenencia de la comunidá de la roca o a cencielles llugar predresu. Tocantes a Kalares plural, Artizzu esplicar pol fechu de que, a partir d'un nucleu inicial, van xunir a otros nucleos vecinos, lo qu'aumenta'l tamañu de la ciudá. A última hora, lo más probable ye que Karalis/Caralis tenía un sentíu de la comunidá del llugar d'orixe roca de color mariellu o blancu.
Antiguu mapa francés del circuitu de l'Acrópolis, la ciudá alta cercada, la ciudá baxa, la MarinaMapa de Cagliari en 1858
Mientres la dómina del Xulgáu'l centru de la ciudá convirtióse no que güei ye la zona de Santa Gilla o Stampace y na Edá Media, la ciudá yera, por tanto, llamada Santa Igia. Cola llegada de la dominación de Pisa identificóse nos documentos de la dómina como Kastrum Karalis y más tarde, sol control aragonés como Castell de Càller en catalán. Dempués de l'afirmación de la llingua española mientres la dominación de los Habsburgu d'España, el nome convertir en Callari y finalmente'l periodu de los Saboya, el nome foi a cencielles trescritu na ortografía italiana a llograr el nome Cagliari que ye'l nome oficial de güei. Na corriente variedá llocal en llingua sarda, el nome de Casteddu identifica a la ciudá col so castiellu fortificáu construyíu sol gobiernu de Pisa. Otros estudiosos creen que'l nome Casteddu ye muncho más antiguu, y remóntase a los oríxenes de la dominación romana, y nun ye otru que la traducción al llatín popular de Karalis. Dambos topónimos podríen sobrevivir, unu como'l nome oficial de Municipium (conceyu) hasta güei, l'otru como una traducción lliteral de los que falaben llatín a ser frecuente nel llinguaxe actual cuando, na ciudá y en tola islla, les llingües pre-llatines sumieron. Un fragmentu esistente de Publio Terencio Varrón Atacino, un poeta llatín del primer sieglu afirma: Munitus Vicus Carali, que significa ciudá cercada de CaralisCastellum nel llatín vulgar. Sía que non, la pallabra Casteddu ye'l descendiente direutu del llatín castellum y non un préstamu del dialeutu de Pisa como podría suxerir la reconstrucción de la ciudá medieval cercada. Amás, nesi momentu, la llomba del castiellu foi nomáu Monti Castru; Castru ye una pallabra de la llingua sarda descendiente del llatín Castrum (campamentu militar, fortaleza o castiellu), pero significa monte dentáu. Un escritor llocal del Renacimientu, Rodrigo Hunno Baeza, describe la ciudá romana, les ruines que quedaron nel so tiempu como un Arx (Ciudadela) na llomba, onde la Via Sacra baxaba hasta'l puertu.[6][7][8][9]
A última hora, al nun tener una etimoloxía segura del nome del Cagliari, tien de referise probablemente a la llomba fortificada con vistes al puertu natural, la principal salida pal llanu del Campidano. Inclusive'l xeógrafu griegu Tolomeo, que vivió nel segundu sieglu, escribió Κάραλις πόλις καὶ ἄκρα lliteralmente la ciudá y fortaleza de Caralis. La razón d'esta antigua ciudá ye ser al empar una estructura militar poderosa pa defender el puertu principal nel sur de Cerdeña y una base pal control del Mediterraneu occidental, el comerciu de ceberes y productos pecuarios (quesu, cueru), de les mines de fierro, plomu, cobre y cinc del interior de la islla y, poques gracies, la producción de sal de les salines que lo arrodien.
Xeografía
La ciudá de Cagliari ta asitiada nel sur de Cerdeña, con vistes al centru del homónimu golfu tamién llamáu Golfu degli Angeli (Badea de los Ánxeles), por cuenta de una antigua lleenda. La ciudá estiende sobre y alredor de la llomba de la zona histórica de Castello, y otres 9 llombes de piedra caliar del Miocenu mediu-tardíu, altores únicos d'un pocu más de cien metros sobre'l nivel del mar nos llanos llargos del Campidano. La llanura ye en realidá una Graben formáu mientres la oroxenia alpina de la era Cenozoica, que dixebró Cerdeña dende'l continente européu, más o menos onde agora ye'l Golfu de Lleón, en Francia, y rompió colos movimientos tectónicos distintos por tola islla l'antigua cadarma Paleozoica.[10]
La intrusión repitida del mar dexó sedimentos caliares que formaron una serie de llombes que marquen el territoriu de Cagliari: la qu'onde ta la ciudá fortificada cerca del puertu, llugar de nacencia de la ciudá, el Monte Urpinu, el monte San Elías tamién conocida como la Sella del Diavolo (Siella del Diañu) pola so interesada forma, Tuvumannu y Tuvixeddu, onde taba l'antigua necrópolis púnica y romana, la pequeña llomba de Bonaria, onde s'atopa la basílica venerada, y la llomba de San Michele, en que la so visu atopar el castiellu del mesmu nome. La ciudá moderna ocupó los espacios planos ente les llombes y el mar escontra'l sur y el sureste, a lo llargo de la sablera de Poetto, les llagunes y estanques de Santa Gilla y Molentargius, restos de intrusiones marines más recién, nun paisaxe articulao, con panorames con munchos puntos d'interés na badea, la llanura, los montes que lu arrodien a este, (I Sette fratelli (los Siete Hermanos) y Serpeddì) y oeste (montes de Capoterra). Nos díes fríos y escamplaes d'iviernu, dende los puntos más altos de la ciudá, podemos reconocer los picos nevaos del Gennargentu, el monte más altu de la islla.
Clima
Cagliari tien un clima mediterraneu (Csa na clasificación del clima de Köppen), con branos calorosos y secos ya iviernos bien nidios. Los valores estremos pel branu dacuando un pocu más de 40 °C (104 °F) (dacuando con un mugor bien alto), ente que pel iviernu, en condiciones especiales y raros cai llixeramente per debaxo de cero. Les fuertes nevaes asoceden en permediu cada trenta años. Polo xeneral, nel corazón del iviernu, namái unos pocos falopos de nieve cayen nes nueches más fríes. La temperatura medio del mes más fríu, xineru, ye d'aproximao 10 °C (50 °F), y les del mes más templáu, agostu, alredor de 25 °C (77 °F). Sicasí, pueden producise foles de calor, debíu al anticiclón africanu dende xunu. Dende mediaos de xunu hasta mediaos de setiembre, l'agua ye pocu frecuente, amenorgáu a dalguna nube pela tarde. La temporada d'agües empieza en setiembre, pero los primeros díes de fríu que puede tener namái n'avientu, que suel ser el mes más húmedu tamién. Los vientos son frecuentes (puede dicise que nun hai día ensin vientu o oral), especialmente'l mistral y siroco, nos díes de branu un siroco oral marín (s'imbattu) amenorga la temperatura y el calor, lo que fai más tolerable. El so clima ye comparable a la d'Adelaide, o Ciudá del Cabu, Los Angeles, Atenes.
Ciudadanos de Cagliari, la familla d'un policía en 1916Ciudadanos de Cagliari - Chiques de la Belle Époque a la sableraVia Manno, Cagliari
En 2007, había 158.041 persones morando en Cagliari, de los cualos el 46,7% yeren homes y el 53,3% yeren muyeres. Los menores d'edá (neños mayores de 18 años y menores) constituyíen el 13,36 per cientu de la población en comparanza col númberu de pensionistes, que suponíen el 21,87 per cientu. Esto compárase cola media italiana de 18,06 per cientu (menores d'edá) y 19,94 per cientu (pensionistes). La edá permediu de los residentes de Cagliari ye de 46 en comparanza cola media italiana de 42 años. Nos cinco años trescurríos ente 2002 y 2007, la población de Cagliari amenorgar nun 3 per cientu, ente qu'Italia nel so conxuntu creció un 3,56 per cientu.[13] La tasa de natalidá actual de Cagliari ye de 6 nacencies por cada 1.000 habitantes, frente a la italiana permediu de 9,45 nacencies. Esti enclín ye proporcionalmente inversa col Cagliari árees metropolitanes y suburbios, onde la mayoría de les families más nueves muévense.
A partir de 2009, 96,91% de la población yera italianu. Ente que el mayor grupu d'inmigrantes venía d'Asia y otres naciones europees na so mayoría d'Ucraína y Rumanía.[14] La gran mayoría de les persones son católiques.
Ente los años 1980 y 1990 la población yera d'alredor de Cagiari 220.000. Mientres esti periodu de cuatro distritos municipales convertir n'autónoma conceyos con dellos referendos locales. Asina, por cuenta de la separación de Quartucciu (12.527 habitantes en 2009)[15] en 1983, Elmas (8977 habitantes en 2009)[15] en 1989, Monserrato (20 603 habitantes en 2009)[15] y Selargius (29.099 habitantes en 2009)[15] en 1991, Cagliari pasó d'alredor de 220.000 a 160.000 habitantes. Ensin esta separación la población del conceyu de Cagliari podría ser de 228.347.
Gráfica d'evolución demográfica de Cagliari ente 1861 y 2001
Fonte ISTAT - Ellaboración gráfica de Wikipedia
Área metropolitana de Cagliari
El mapa del área metropolitana de CagliariBalta de Xigantes Is ConciasNora-Teatru romanuIlesia románica de Santa Maria in Uta
L'área metropolitana de Cagliari xube a 453.728 habitantes según el censu de 2011, un llixeru aumentu (2,3%) en comparanza col de 2001. Nun esiste una institución qu'identifica y gobierna l'área, namái puede circunscribirse por aciu los desplazamientos diarios a la capital, indicada pelos conceyos onde la población aumenta nuna rexón que al contrariu va despoblándose (Cerdeña +0,5), especialmente nes zones del interior.
Toma un territoriu bien complexu sobre la llanura del Campidano ente grandes llagunes (llaguna de Santa Gilla 1300 hectárees), estanques (Molentargius 1622 hectárees) y los montes despoblaes d'hasta 1.100 metros sobre'l nivel del mar, cubiertes en gran midida por estensos montes, xestionaos en gran parte pol Ente Foreste de la Rexón Autónoma de Cerdeña, que tán al oeste (montes de Capoterra y Apolace 256 km², Reserva Natural WWF de Monte Arcosu 36 km²) y l'este (Monte Serpeddì y los Sette Fratelli 132 km²), una amplia zona verde a pocos quilómetros del centru de la ciudá y de les sableres del golfu. Puede identificase un primer grupu de conceyos que la so urbanización xunir a Cagliari ensin interrupción (Quartu Sant'Elena, Quartucciu, Selargius, Monserrato, Elmas), una segunda franxa, con una urbanización con mallas más grandes, pero agora importante y testura vieyu (Assemini, Sestu, Settimo San Pietro, Sinnai, Capoterra), y una franxa final que se compón de los conceyos que cunten cola mayor crecedera de población por cuenta de los menores costos de la vivienda. Escluyendo los montes y les llagunes, la densidá de población del área metropolitana ye bien cimera a lo que paez de los datos que se listan de siguío. Nel últimu sieglu, la población de los conceyos de la zona metropolitana amontar d'un 354% y nos postreros 50 años d'un 158% (1911: 128.444 1961: 288.683; 2011: 454.819). Pal conxuntu de Cerdeña esta medría foi, respeutivamente, 88% y 15% (1911: 868.181; 1961: 1.419.362; 2011: 1.639.362). La urbanización de la rexón de Cagliari foi, en términos porcentuales, impresionante, polo que la capital de la islla ye una metrópolis arrodiada de zones rurales cada vegada más despoblaes. Esta urbanización tamién se reflexa na concentración de Cagliari de la mayor parte de l'actividá económica y de la riqueza de la islla. Cagliari ye'l polu d'una área urbaine qu'inclúi la metá sur de la islla y tien una población de más de 900.000 habitantes.
L'escudu d'armes de Cagliari ye un castiellu con tres torres (la torre central más alta que les otres) y una puerta. Fixo la so apaición na primer metá del sieglu XIII, cuando la ciudá taba sol control de Pisa. Mientres sieglos añadieron dellos elementos al castiellu: cuando'l rei d'Aragón conquistó Cerdeña, Cagliari convertir en "ciudá real", capital del Reinu de Cerdeña cola so propia llei. Nesta ocasión, añader al castiellu les insinies reales y la corona de marqués, nun escudu romboidal compuestu por cuatro cuarteles: al primera (xefe) y al tercer (punta) el Señal Real d'Aragón (Barres d'Aragón) descritu d'esta manera: en campu d'Oru, cuatro palos de Gules; al segundu (lladral seniestro) y al cuartu (lladral diestru) partíu de Gules enriba y d'Azur embaxo, cargáu d'un castiellu d'Oru en roca. Esta forma utilizar hasta mediaos del sieglu XVIII, cuando la nueva dinastía real, la Casa de Saboya, sustituyó la Señal Real d'Aragón coles armes de la so familia, el primer y el tercer cuartel en campu de gules una cruz de Plata, el segundu y el cuartu partíu de Plata enriba y d'Azur embaxo, siempres cargáu d'un castiellu d'oru en roca, que sigue siendo l'emblema de la ciudá moderna. Los colores de la bandera de la ciudá son el colloráu y l'azul.
Armes de la ciudá so Pisa
Armes so la Corona d'Aragón y la Corona d'España nel estandarte de la Universidá, 1606
Armes de la ciudá dende'l sieglu XVIII
Historia
Prehistoria
La Gran Madre neolitica, Muséu Arqueolóxicu Nacional de Cagliari
Delles Domus de Janas y los restos de los cabanos del IV - III mileniu antes de Cristu descubiertos na zona de San Bartolomé, na llomba de San Elías, confirmen que la zona onde güei s'atopa la ciudá taba habitada polos Neolíticos; los recursos del mar, de los estanques, de la tierra seca y en parte predresa, pero afecha a les ceberes y dellos cultivos hortícolas, aseguró la sobrevivencia de la población civil de la dómina pre-nurágica. Pertenecen a la Edá del Bronce los oxetos de la cultura de Monte Claru, qui toma'l so nome de la llomba homónima de Cagliari, y que s'estendió por tola islla.[16] Los descubrimientos arqueolóxicos de la Edá del Bronce, como la cerámica del Mar Exéu atopada nel Nuraghe Antigori a Sarroch, suxeren la hipótesis de que la cultura nurágica establecer en Cagliari y arreyó llazos comerciales y culturales intensos cola Civilización micénica y son un testimoniu de que los sos puertos yá vieren vida y comerciu.
Namái apocayá (2012) afayóse una construcción nurágica na ciudá, seique un pozu sagráu, y xusto na mesma llomba de Monte Claru. Pero perdayures, al este y al oeste, hai Nuragues, Tumba de los xigantes, pozos sagraos.
Colonia Fenicia y yera púnica
Necrópolis púnica de TuvixedduMoneda del Sardus Pater Babai, testimoniu del amiestu de cultures púnica y sarda
Krly o Karel empezó como un almacén nel alredor del sieglu X cuando los fenicios empezaron a frecuentar el Golfu de los Ánxeles. El pasaxe del De Bello Gildonico de Claudiano, que describe, nel sieglu IV de nuesa yera, diz que Cagliari foi fundada pola poderosa Tiro, una ciudá del modernu El Líbanu, que nos primeros sieglos del primer mileniu antes de Cristu esperimentara'l so periodu más prósperu como potencia comercial ente l'Oriente y l'Occidente Mediterraneu, y tamién fundara la ciudá de Cartago. Foi la talasocracia de Tiro.[17] El primer nucleu de la Cagliari fenicia paez que fuera cerca de la llaguna de Santa Gilla, pero adulces cada vez más, el centru treslladar escontra l'este hasta aproximao al puntu nel qu'anguaño esiste la Plaza de Carmelo (Piazza del Carmine ) .
Mientres la era púnica, a partir del final del sieglu VI, la ciudá tomó l'aspeutu d'un verdaderu centru urbanu y munchos templos habíense construyíu incluyendo'l templu dedicáu a la diosa Astarté, que taba cerca del puexu de San Elías. La ciudá tenía dos campusantos, unu nel noroeste, que ye la necrópolis de Tuvixeddu, considerada la más grande necrópolis púnica, y nel sureste asitiáu na llomba de Bonaria, ente que el Tophet, que fuera'l campusantu onde yeren depositaes les urnes de cremación de los ninos, atopar nuna rexón qu'agora se llama Campu Scipione-San Paolo.
Periodu romanu
los cientu escaleres, el Anfiteatru romanu de Cagliari.Mosaicu romanu de Orfeo, Cagliari (Muséu Arqueolóxicu de Turín).
Convertida na principal ciudá de la islla, dafechu punicisada, Krly convirtióse romana nel añu 238 aC, cuando la Cerdeña foi ocupada pol exércitu de Sempronio Graco cola Córcega, dempués de la Primer Guerra Púnica. L'aspeutu de la ciudá nun paez camudar enforma mientres el primer periodu de la dominación romana. Nos sieglos siguientes, la Karalis romana caltuvo l'aspeutu de la ciudá púnica. A la muerte de César los ciudadanos permanecieron lleales al so fíu adoptivu Octavio Augusto, primero contra Sestu Pompeyo, de siguío, contra Marcu Antoniu. Tres la victoria d'Octavio, hubo un llargu periodu d'aselu políticu y la prosperidá económica.
Caralis (o Karales ) foi la capital de la provincia romana de Cerdeña y Córcega, y foi alzada a conceyu de resultes de la guerra civil ente Xuliu César y Pompeyo cuando César dio-y esi estatus a la fin pa estimar a la ciudá de la so llealtá mientres la guerra sangrienta. Tolos habitantes de Caralis llograron la ciudadanía romana y fueron inscritos na tribu Quirina. El territoriu de la ciudá incluyía la llanura del Campidano hasta Sanluri.[18]
Los armadores y comerciantes de Karalis, mosaicu en Ostia (el puertu de l'antigua Roma ) Les marismas, los recursos más antiguos Cagliari
Caralis con aproximao 20.000 habitantes yera la ciudá más grande y poblada de la islla, según la más grande de la cuenca del Mediterraneu occidental primeru de la República, dempués del Imperiu Romanu. La ciudá cuntaba con importantes conexones per carretera coles principales ciudaes de la islla como Sulki pela carretera de la mariña occidental, y la que cruciaba'l valle del ríu Cixerri; el camín que percorría la mariña oriental hasta Olbia y Tibula y el camín que recurre lal moderna Carlo Felice, y, finalmente, per una carretera al traviés del centru de la islla pa coneutar la mariña norte[19] La ciudá tamién taba fornida con un anfiteatru con una capacidá d'aproximao 10.000 espectadores, templos, cases y acueductos que suministraben l'agua, seique a partir de fontes de Domusnovas y CaputAquas, alredor d'Iglesias s. Pero yá los púnicos escavaron munches grandes cisternes na roca cola ciudá pa recoyer l'agua d'agua, que pueden vese anguaño en delles partes de la ciudá. Había a lo menos tres cementerios, unu que yera la mesma necrópolis púnica de Tuvixeddu, otru na zona alredor de la ilesia de San Lucifer, San Saturno y la llomba de Bonaria, y un terceru taba asitiáu nel actual Viale Regina Margherita, onde fueron soterraos los classiari, el destacamentu de la Flota Marina del Miseno, que taba allugáu na ciudá portuaria. A lo llargo de la carretera principal pa la ciudá de Turris, al pie de la necrópolis púnica construyóse una tumba a mausoléu, conocida como la cueva de la Vibora que Cassius Filipo dedicò a la so esposa Attilia Pomptilla y taba decorada con una impresionante carmina en griegu y llatín que tienen de considerase hasta agora como la primer obra lliteraria conocida de Cerdeña.
Ente les principales actividaes económiques tienen de mentase les mines de sal, la ente Caralis y Quartu (agora un parque natural,) y la de Santa Gilla, entá inda n'usu, y la so esportación a otres provincies del imperiu col granu, cueru (curtiduría atopáronse cerca del puertu) y otros productos de les mines de Cerdeña. Na dómina romana, cola bona alministración del prefeutu de la provincia, la ciudá caltuviérase les instituciones cartaxineses orixinales como los sufetes, los maxistraos que fueron escoyíos cada añu hasta cuando se-y concedió'l títulu de Municipum (conceyu). Nesta ocasión, según dellos investigadores,[20] una moneda foi acuñada colos nomes de los dos últimos sufetes de la ciudá.
Pal historiador Floro, que vivió ente'l primera y segundu sieglu de nuesa yera, yá Caralis yera la ciudá de les ciudaes de Cerdeña[21] mientres les guerres púniques, y pal xeógrafu Pomponio Mela, que vivió nel sieglu I, Caralis yá yera una ciudá bien antigua.[22]
Asina Claudiano describe la ciudá de Caralis el sieglu IV de la nuesa era:
Ciudá posta frente a la Libia, fundada pola poderosa Tiro Caralis estender a lo llargo y llanza una pequeña pero robusta llomba nel centru ente les foles y fuertes vientos. Esto crea un puertu nel mediu del mar onde los vientos aselar nuna sele badea[23]
Claudiano describe Caralis como una ciudá " que s'estiende sobre un llargor considerable escontra'l puexu que sobresal nel mar, que crea un puertu, lo que dexa un bon anclaje pa los buques grandes, pero nun ye'l namái puertu bien protexíu por que la ciudá tien otru abellugu, un gran llagu o llaguna d'agua salao que ta cerca de la ciudá y ye llamáu'l llagu de Cagliari. El puexu axacente a la ciudá, que foi reparáu por Ptolomeo ({ { lang | grc | Κάραλις πόλις καὶ ἄκρα } } )ye la llomba del actuale Castello, pero'l Promontorium Caralitanum de Plinio nun puede ser otru que'l cabu, qu'agora se llama Capo Carbonara, que forma la llende oriental del Golfu de Cagliari y puntu del sureste de la islla entera. Una comunidá cristiana yá esistía en Cagliari nel sieglu III, y de equí a finales de sieglu, la ciudá tenía un obispu cristianu. Nel sieglu IV, l'obispu Lucifer de Cagliari que foi exiliáu por cuenta de la so oposición a la creencia d'Arian. Foi desterráu al desiertu de la Tebaida pol emperador Constancio.[24]
Alta Edá Media
Pluteo de grifu y pegasu, Edá Media Bizantina. Muséu Nacional Arqueolóxicu de Cagliari
Los romanos gobernaron la islla hasta mediaos del sieglu V, cuando foi ocupada polos Vándalos, quien tamién s'asitiaron nel norte d'África. En 534 AD Cerdeña foi conquistada polos romanos del Imperiu Romanu d'Oriente de Bizancio. Cerdeña sigue siendo una provincia bizantina, con Cagliari como la so capital hasta la conquista árabe de Sicilia, nel sieglu IX. Dempués d'eso, la comunicación con Constantinopla aportó a bien difícil, dexando una familia de gran algame, o meyor, una de les families más poderoses de la islla pa tomar el poder.
Cerdeña enfrentó los intentos árabes pa escalala y conquistala cuasi ensin ayuda, pero aun así estába entamada d'alcuerdu a la ideoloxía imperial de Bizancio. L'Estáu nun yera una propiedá personal del gobernante y la so familia, al igual que n'Europa occidental, pero yera una institución independiente, como lo foi mientres los imperios romano y bizantino, una república monárquica. Los Arcontes (ἄρχοντες) o en llatín judices (xueces), que gobernaron la islla dende'l sieglu IX o X hasta los principios del XI, pueden ser consideraos como verdaderos reis de toa Cerdeña (Κύριε βοήθε ιοῦ δού λού σου Tουρκοτουρίου ἅρχωντοσ Σαρδινίας καί τής δού ληςσου Γετιτ), ya inclusive si yeren vasallos nominales de los emperadores bizantinos, corrieron la islla. D'estos soberanos namái tenemos dos nomes: Turcoturiu y Salusiu ( και Tουρκοτουριου βασιλικου προτοσπαθαριου Σαλουσιου των ευγενεστατων άρχωντων ), que gobernaron ensin dulda nel sieglu X. Los Arcontes siempres escribieron en griegu o llatín, y unu de los primeros documentos de los Xueces de Cagliari, los sos socesores direutos, foi escritu en llingua romana de Cerdeña, pero col alfabetu griegu.
Nel añu 705 o 706, los sarracenos del norte d'África (apocayá conquistada polos exércitos árabes ) acosó a la población de les ciudaes costeres. Hai bien poques noticies sobre la situación política en Cerdeña nos sieglos siguientes. Por cuenta de los ataques de los Sarracenos, la ciudá foi probablemente ocupada por un periodu curtiu y obligada a pagar la Yizia, l'impuestu a pagar polos pueblos conquistaos polos musulmanes. Les estructures defensives de la dómina bizantina probablemente fueron desmantelaes. Pero por cuenta de los problemes internos del mundu árabe, la ciudá volvió vivir llargos periodos de tranquilidá.
Hai noticies d'otru ataque sarracenu masivu nos años 1015-1016 de les Islles Baleares, dirixíu por Mujahid al- Amiri, pero l'intentu foi deteníu pol reinu bizantín de Cerdeña col sofitu de les flotes de les repúbliques marítimes de Pisa y Xénova, ciudaes llibres del Sacru Imperiu Romanu Xermánicu. El papa Benedicto VIII cuntó cola ayuda de les repúbliques marítimes de Pisa y Xénova na llucha contra los árabes.
Pero la organización política de la islla dexó afarada. L'antiguu reinu estremar en cuatro reinos más pequeños, los Iudicatii en llatín, perfectamente entamaos iguales que lo anterior, pero agora, so la influencia del Papa y el Sacru Imperiu Romanu y la so ideoloxía política francu- romanu. Esta foi la causa de la llarga guerra ente los Xueces d'Arborea que pensaben que yeren reis y los reis (los d'Aragón) que creíen namái pa lluchar contra nobles rebalbos. La doctrina política bizantina finalmente morrió col últimu giudicato en 1410, cuando'l nuevu Reinu de Cerdeña y Córcega, derrotò el Xuez de Arborea na batalla de Sanluri y los sos derechos soberanos fueron vendíos pol últimu xuez. Esto asocedió namái unes décades antes de la conquista de Constantinopla polos turcos musulmanes y el descubrimientu del nuevu mundu. Arguméntase que, cola esceición de la República de Venecia, Cerdeña foi l'últimu país de direuta descendencia institucional política ya ideolóxica romana n'Europa occidental hasta 1410.
Sol imperiu de los Austria d'España
Ilesia de San Miguel"Conceyu de Cagliari".Via Roma.Liberty en Cagliari
Col matrimoniu de Fernando d'Aragón ya Isabel de Castiella, Cagliari, y Cerdeña en xunto, siempres más se va xunir al Estáu español naciente. La ciudá establecióse como la capital del reinu y la ciudá más rica y poblada del país. Nella vivió'l virréi, axuntáronse les Cortes cada diez años, el Parllamentu, axuntóse la Real Audiencia, el poder xudicial supremu. Amás de ser el principal puntu d'esportación de productos de Cerdeña, el so puertu yera inevitable etapa nes rutes mediterránees dende'l centru y oriente a la península Ibérica. Taba forníu con un sistema de defensa poderosu de muralles y baluartes, que lo tresformó na clave de fortaleza pal control del Mediterraneu occidental.
En 1535 recibió la visita del emperador Carlos V, que xusto nel puertu de la ciudá, axuntó una impresionante flota como oxetivu de conquistar Túnez.
La vida cultural yera vibrante, lloñe de ser provincial, perfectamente integrada nel ambiente cultural d'Europa de los Habsburgu: equí nacieron o vivieron personaxes célebres, como Segismundo Arquer eruditu, teólogu, xurista y xeógrafu, quien morrió na foguera de Toledo en cargos de ser simpatizante del luteranismu,[25] los abogaos Juan Dexart[26] Francis Bellit,[27] Antonio Canales de Vega[28] y Francis Aleo,[29] el doctor Joan Porcell Thomas,[30] l'historiador Giorgio Aleo,[31] Dimas Serpi teólogu,[32] Antonio Maria da Esterzili (autor de la primer obra de teatru en sardu campidanese),[33] l'escritor Rodrigo Hunno Baeza, autor del "Caralis Panexíricu", un poema en llatín, cola que s'apondera la ciudá de Cagliari compuesta alredor de 1516, Jacinto de Arnal Bolea (autor de la primer novela asitiada en Cagliari),[34] Juan Francisco Carmona,[35] l'escritor ya historiador Salvatore Vidal,[36] los poetes José Delitala Y Castelvi[37] y José Vico Zatrillas,[38] l'oficial políticu del Imperiu español Vincenzo Bacallar Y Sanna, Marqués de San Felipe.[39] Esti postreru foi unu de los fundadores de la Real Academia Española y trabayó na redaición del primer diccionariu de la llingua castellana.[40] Hubo tamién activa una famosa escuela de pintura conocida como "Stampace" del nome de la zona onde les tiendes taben, que tuvo los sos principales representantes en Cavaro Peter, el fíu de Michael, Peter Raxis Mainas los vieyos y Antíoco. En 1607 la Universidá foi establecida, foi creáu l'hospital públicu per primer vegada. Pero la decadencia del imperiu español qu'esperimentó na segunda metá del sieglu XVII, la ciudá y los disparos tamién fueren espuestos a la, porgrave epidemia de peste de 1656, de la que llegó la fiesta de Sant'Efisio, por promesa de la municipalidá, que se queda l'acontecimientu relixosu más importante de la islla.
Dempués de la Guerra de Socesión española, y dempués de delles vicisitúes, el Reinu de Cerdeña foi dau a la dinastía de los duques de Saboya. Los nuevos monarques, na so mayoría de fala italiana o de fala francesa, atopáronse mal colos sos nuevu Estáu y sobremanera cola so capital fondamente hispanizados. El Castellán siguía siendo la llingua d'usu del Estáu y el llinguaxe de la cultura a lo llargo de la primer metá del sieglu XVIII. Depués, gradualmente, foi introducida la llingua italiana, pero entá dellos documentos del principiu del sieglu XIX tán n'español.[41] Dempués, col sieglu del nacionalismu, del Risorgimento italianu, tola cultura lliteraria española de Cerdeña foi lliteralmente borrada de la memoria de la comunidá. La mesma llingua sarda amenorgar a dialeutu. Namái apocayá la editorial local vuelve lliberar a los testos del periodu de los Austrias, y namái apocayá'l patrimoniu cultural sardu espresáu en llingua castellana en cerca de tres siglos, ta saliendo del olvidu, y que, más allá del valor lliterariu actual, ye la mayor parte de la cultura lliteraria y científica de la dómina, deliberadamente escaecíu según la ideoloxía nacionalista, italiana nesti casu.
Juan Francisco Carmona - HYMNO A CÀLLER Testu orixinal
Hai Ciudá, Ciudá y quien me viera na mio florida edá y la mio pujanza, Càller soi y apenes conociera los mios baltaos nuevos y mudanza.Yo Càller? Yo aquella gran Ciudá? Qu'ente toes mas resplendezia, aquella gran Colonia y maxestá, aquella qu'en tres milles estendía. Aquella qu'a esti mar y les sos riberes les mios torres y edificios tapaben, yo ser aquella ciertu nun dixeren si toparen los que me conozian.Por essos llanos dende esti Vulpino calaritano suelu tan nomáu bien llargu y estendíu muriu vieno hasta'l postremo y última collada. Equí templos, palacios, coliseos y l'altu Capitoliu relucian, aqi places, colozos Colopheos les mines d'oru y plata equí se undian.Equí de Roma'l mandu y grande Tao'l so establecíu ceptro y monarchia, equí'l sardu invencible, apasiguado del romanu raxón reconozia. Mas quando de les guerres conturbada amenorgué na forma que tengo, Càller soi y sere ensin ser camudada, d'un mesmo corazón, pechu y emplegu.Soi Águila Real pos la Cabeza ye'l Castiellu y cola la Marina, la una ala Villanueva confiésase y la otra ye Estampache la mio vecina. Soi madre de tan célebres varones, de tantos Santos fonte y manansial, celebro les sos emprezas y blaones, soi foresta y parraizo terrenal.
En 1799, por cuenta de les guerres de Napoleón n'Italia, la casa de Saboya escapó de Turín y abellugóse per espaciu de cuasi quince años en Cagliari.
Panorámica de Cagliari y terraza de Saint Remy.
Idioma
L'idioma nativu de Cagliari, declaráu oficial[42] xunto al italianu, ye la llingua sarda (sardu), una llingua romance, precisamente'l dialeutu campidanés (campidanesu) na so variante llocal (casteddaju).
La variante de Cagliari nel so rexistru altu tradicionalmente representó'l modelu llingüísticu de referencia pa tola zona sur de la islla, y la variante de social alta utilizada pola clase media nel dominiu campidanese nel so conxuntu, como modelu lliterariu de referencia pa escritores y poetes.
Esta llingua fálase cada vez menos poles nuevu xeneraciones na ciudá, yá que usen l'italianu por cuenta de la educación obligatoria y los medios de comunicación de mases. L'Italianu convirtióse cada vez más predominante nes rellaciones sociales, formales sinón tamién informales, apostrando'l sardu al papel de dialeutu sociolóxicu; los mozos de cutiu tienen namái competencia pasiva, por cuenta de la so rellación colos familiares d'edá avanzada qu'inda lo falen, yá que los sos padres tamién suelen falar namái italianu, o a cencielles falen una xíriga xuvenil mistu.
Cerdeña, que s'estrema en dos macros-grupos dialeutales, nel norte (sardu logudoresu) y el sur (sardu campidanesu), carauterizar por un plural en -s similar al español, portugués y francés, y distintu del italianu y los artículos definíos derivaos de la IPSUM Llatina.
Les diferencies más importantes ente'l campidanés y el Logudorese son los artículos definíos plurales: campidanés común de xéneru ye contra Logudorese sos / sas, perda de l'antigua llatina oclusiva velar a oclusiva palatal: por casu Cena contra kena (cena); iotacismu, probablemente a partir del grieo bizantín,[43] y asimilación a les vocales anteriores y posterioreszarraes frente a les vocales semicerradas orixinales: por casu cani contra canes (perru),gattus contra Gattos ( gatos), la preservación de los nexos llatinos QU y GU frente a la innovación como oclusiva billabial sorda o oclusiva billabial sonora: por casulingua frentelimba (idioma);aqua contraabba (agua), non normal iprostesis antes de s preconsonantica como scala contra iscala (escalera) o scola contra iscola (escuela), pero prostesis periódica antes r, como Arrosa contra rosa (rosa).
Cagliari yera la capital de la provincia romana, y aceptó les innovaciones procedentes de Roma, Cartago, Costantinopolis, y probablemente reflexa dialeutos llatinos urbanos tardíos de les ciudaes centrales del sieglu quintu del imperiu. La llingua sarda ye tan distinta de cualesquier otra llingua romance que, anque había pocos desenvolvimientu lliterariu y poca considerancia social, ten de ser consideráu como un llinguaxe autónomu. Cerdeña ye una islla pequeña, la más remota de les islles mediterránees de cualquier continente, qu'históricamente tenía poca población, y estrémase en dellos cantones aisllaos, polo que l'idioma ta subdividíu en dos grupos de dialeutos el del norte y el del sur que s'estremen cuasi namái na fonética. Asina que dos modelos lliterarios y sociales desenvolvieron nel norte y el sur. Estos modelos crearon nun ye enforma, pero una lliteratura bien interesante.
Exemplu de dialeutu casteddaju de Efisiu Pintor Sirigu (1765-1814) Femu cassadori (Yo yera un cazador).[44]
Economía
Puertu de Cagliari.Sede del Bancu di Sardegna.
Según datos del 2010 del Ministeriu d'Economía italianu, los habitantes de Cagliari declararon un impuestu sobre l'ingresu personal per cápita del 127% de la media nacional, ente que el de toa Cerdeña fuera namái'l 81%. L'área metropolitanu, dixo'l 97% de la media nacional. Según Eurostat,[45] l'área metropolitanu de Cagliari en 2009 tuvo un productu internu brutu añal per cápita de paridá de poder adquisitivu PPP de € 21699, esto ye, 92,4% de los datos de la Xunión Europea (27). Como de costume, los ingresos de la zona urbana son más altos que los de los barrios o les zones rurales, pero en casu de Cerdeña esti fenómenu ye particularmente agudu.[46]
Cagliari ye la capital de la Rexón Autónoma de Cerdeña. Ye'l so centru alministrativu y sede, lo mesmo que de les oficines rexonal y provincial de l'alministración central italiana. Cagliari ye tamién el principal centru comercial ya industrial de la islla, con munchos centros comerciales y fábriques dientro de les sos llendes metropolitanes.
Ye la sede principal d'operaciones del Bancu di Sardegna que pertenez al Grupu BPER y cotiza na Bolsa de Milán (BSRP), de la Banca di Cagliari y la Banca di Credito Sardu que pertenez al Grupu Intesa Sanpaolo.
L'área Macchiareddu-Grogastru ente Cagliari y Capoterra, xunto col puerto terminal internacional de contenedores en Giorgino[47] ye una de les zones industriales más importantes de Cerdeña. Cagliari tamién tien unu de los mayores mercaos de pexe n'Italia con una gran variedá de pexes pa la venta pal públicu y el comerciu. El provisor de comunicaciones Tiscali tien la so sede na ciudá.
Munches corporaciones multinacionales como Coca Cola, Heineken, Unilever, Bridgestone y Eni Group tienen fábriques na ciudá. Dientro del so área metropolitana atópase unu de los únicos seis supersitios de refinería de petroleu en toa Europa, la Saras SpA en Sarroch.
El turismu ye tamién una de les principales industries de la ciudá, anque'l so monumental sistema de defensa de la Edá Media y de la Edá Moderna, les sos ruines púnica, romanes y bizantines, nun tán afechiscamente evaluaos. Los cruceros de xira pol Mediterraneu suelen faer Cagliari una parada pa los pasaxeros y la ciudá ye un centru de tráficu a les sableres más cercanes de Villasimius, Chia, Apolace y Mariña Rei, y la sablera urbana del Poetto tamién. N'Apolace tamién ta l'importante sitiu arqueolóxicu de la ciudá púnica y romana de Nora. A tan solo 60 km podemos atopar la espresión más impresionante de la Cultura nurágicaLa so Nuraxi de Barumini, inscrita na llista de sitios del Patrimoniu de la Humanidá en 1997.
La ciudá tien más de 300 restoranes y pizzerías y cuasi 250, incluyendo hoteles, B & B y cases de güéspedes.
Cagliari, con un permediu de renta per cápita de € 22,226, tien un nivel económicu comparable a la de les ciudaes italianes del norte y central.[48]
Cultura
Cagliari ye'l llar de la Universidá de Cagliari,[49] la mayor universidá pública de Cerdeña, fundada en 1607 por sellu papal y por decretu real de Felipe III d'España en 1620. Agora, dempués de la última reforma, cuenta con seis facultaes: Inxeniería y Arquiteutura, Medicina y Ciruxía, Ciencies Económiques, Xurídiques y Polítiques, Bioloxía y Farmacia, Estudios Humanísticos.
Toles facultaes científiques de la universidá, según l'hospital de la universidá, fueron treslladaes a una nueva ciudadela allugada nel conceyu de Monserrato. Nel centru de la ciudá sigue siendo'l polu d'Inxeniería y los polos humanísticos y, nel Castiellu, la sede del Rectoráu, nun palaciu del sieglu 18 con una biblioteca contemporánea de miles de llibros antiguos.
N'Apolace, na zona metropolitana de Cagliari instalóse la sede más importante de Polaris, el Parque Científico y Tecnolóxico de Cerdeña,[50] que ye un sistema d'infraestructures y servicios avanzaos pa la innovación, el desenvolvimientu y la industrialización de la investigación.
Con más de 60 empreses y centros d'investigación allugaos, Polaris ye unu de los mayores parques científicos italianos y ye la primera nel país por númberu d'empreses de bioteunoloxía establecíes.[51]
Polaris centrar en tres árees: - Teunoloxíes d'información y comunicaciones; Bioteunoloxía: dende la biomedicina a la bioteunoloxía agroindustrial, unnear una hasta llegar a la bioinformática, la enerxía anovable.
Cagliari ye tamién la sede de la Pontificia Facultá Teolóxica de Cerdeña.
Cagliari yá yera un importante centru cultural y sobremanera thelogical na dómina romana tardida: equí nacieron San Lucifer, conocíu pola so apasionada oposición a arrianismu en defensa d'Ortodoxa y San Eusebio. Fulgencio de Ruspe, exiliáu a Cagliari polos Reyes arian Vandal con munchos otros obispos africanos, creó un monesteriu cerca de la yá famosa Basílica de San Saturnino de Cagliari, cerca d'una zona de campusantu Procul a strepitu civitatis, lloñe del clamor de la ciudá. Ye probable que cuasi dos de los trés Papes de Cerdeña, papa Eusebio y papa Hilario nacieron en Cagliari.
La vida en Cagliari, representóse por munchos escritores: a parte Claudiano, namái delles pallabres en llatín autors que sorraya'l so papel como la ciudá capital y más grande y más pobláu de Cerdeña. Na modernidá yera Rodrigo Hunno Baeza dedicáu al so pueblu un poema llatín didácticu, Caralis Panegyricus,[52] a la fin del sieglu 16, Jacinto De Arnal Bolea publicáu en 1636, n'español, la primer novela ambientada en Cagliari titulada El Foresteru.[53]David Herbert Lawrence nel so Mar y Cerdeña, escribió formoses pallabres sobre la ciudá, Giuseppe Dessì, Giulio Angioni, Giorgio Todde, y vívidamente por Sergio Atzeni, que creó munches de les sos noveles y cuentos, como fíu de Bakunin, na antigua y moderna Cagliari.
La Basílica de Bonaria en Cagliari da nome a Buenos Aires capital arxentina. L'español que fundó Buenos Aires visitó la ilesia de Bonaria y pidió ayuda a la María de Bonaria, a quien ta dedicada la ilesia. La ilesia ye frente al mar y foi presuntamente construyida onde un marineru aterrizó dempués de la María de Bonaria apaeció metanes una nube y guardar el marineru y el so barcu fundiérase.
Cagliari foi'l llar del compositor Ennio Porrino y los famosos actores italianos Amedeo Nazzari y Pier Angeli (nacida Anna Maria Pierangeli), que tenía rellaciones amoroses colos actores Kirk Douglas y James Dean.
Escluyendo l'anfiteatru de dómina romana, el primer teatru foi inauguráu en Cagliari en 1767, foi'l Teatru Zapata, que depués se convirtió nel Teatru Cívicu. Afaráu polos bombardeos en 1943, que foi apocayá restauráu, pero'l techu nun foi reconstruyíu, polo qu'anguaño hai un teatru nuna estructura particular d'un palaciu del sieglu 18 al campu. El Politeama Regina Margherita, inauguráu en 1859, foi destruyíu por una quema en 1942 y nunca se reconstruyó. La ciudá quedar ensin un verdaderu teatru hasta 1993, cuando la nueva ópera del Teatru Llíricu inauguróse,[54] a pesar que la opera tuvo na ciudá, y en parte sigue teniendo, una tradición sólida. Foi namái apocayá anováu l'antiguu Teatru Massimo agora sede del Teatru Stabile de Cerdeña.[55]
La sopranu Giusy Devinu, que nació en Cagliari, apocayá finó.
Museos y galeríes
Muséu Arqueolóxicu de Cagliari "Cittadella dei Musei"
Polu museale di Cagliari "Cittadella dei Musei" (Ciudadela de los Museos) con:
Muséu Arqueolóxicu Nacional de Cagliari,[56] el muséu arqueolóxicu más importante de Cerdeña, que contién afayos de la Neolíticu periodu (6000 años antes de Cristu) pa l'Alta Edá Media alredor de 1000
Muséu Cívicu d'arte siamés Stefano Cardu (Muséu Cívicu d'Arte siamès Stefano Cardu,[57] la coleición más importante d'Europa d'Arte Siames recoyida por un coleicionista Cagliaritan a principios del sieglu XX
Muséu delle Cere Anatomiche Clemente Susini (Muséu de ceres anatómiques Clemente Susini)[58] la coleición de figures de ceres anatómiques ye consideráu unu de los meyores del mundu, y perfectamente describe'l cuerpu humanu y declara l'estáu de les conocencies médicu y quirúrxicu a principios del sieglu 19. La coleición foi creada pol escultor Clemente Susini y son fieles reproducciones de les disecciones de cadabres llevaos a cabu na Escuela d'Anatomía en Florencia en 1803-1805 AD.
Galleria Comunale d'arte (Muséu Cívicu d'Arte) con una importante esposición de pintura italiana moderna (Coleición Ingrao) ufiertáu a la ciudá pol so colector, y l'esposición cívicu d'artistes sardos.[60]
Collezione sarda "Luigi Piloni" (Universidá de Cagliari, Coleición sarda Luigi Piloni)[61]
Exma, MEM, Castello di San Michele, Il Ghetto centros de exposiciónes[62]
Muséu de Bonaria (Muséu de la Ilesia basilical de Bonaria),[63] con una coleición d'ex-votos interesante;
↑Giovanni Lilliu, La Civiltà dei Sardi dal Paleolitico all'età dei nuraghi "Nuoro" 2003 - ISBN 88-86109-73-3
↑Sestu Pompeyo Festo, De verborum significatu ( Tyria maria )
↑Attilio Mastino (a cura di), Storia della Sardegna Antica Il Maestrale, Nuoro 2005
↑Provinciarum Itinerarium Antonini Augusti , editáu por Peter Wesseling, Amsterdam, 1735, p 0.84
↑Piero Meloni, La Sardegna romana, Chiarella, Sassari 1990
↑Lucio Anneo Floro, De Chorographia omnium bellorum annorum DCC, Libri II Epit. XXII, 35 urbemque urbium Caralim
↑Pomponio Mela, De Chorographia Liber II, 108, urbium antiquissimae Caralis
↑Urbs Lybiam contra Tyrio fundata potenti, Tenditur in longum Caralis, tenuemque per undas, resalva dimittit fracturum flamina collem. Efficitur portus medium mare: tutaque ventis omnibus ingenti mansuescunt stagna recessu (Claudius Claudianus- De bellu Gildonico, I, 520, )
↑Sardiniae brevis historia et descriptio. Tabula chorographica insulae ac metropolis illustrata, in Münster corografia, Basilea, 1558, editáu de nuevu por Maria Teresa Laneri da CUEC/CFS, Cagliari, 2008
↑Capitula sive acta curiarum regni Sardiniae, sub invictissimo coronae Aragonum imperiu concordi trium brachiorum aut solius militaris voto exorata, veteri ex codice et actis novissimorum proprias in sedes ac materies coacta, Cagliari, 1645; Selectarum juris conclusionum in sacru regio Sardiniensi praetorio digestarum et decisarum centuria, Napoli, 1646
↑Discursos y apuntamientos sobre la proposición fecha a los trés Braços... nes cortes del añu 1631, Cagliari, 1631; Invasión de l'armada francesa del Arzobispu de Bordeus y monsieur Enrique de Lorena conde de Harchourt, Cagliari, 1637;
↑Consilia diversorum auctorum in unum congesta, Cagliari, 1637, Causa de visita y defensa de ministros de xusticia: mordaça pa malignantes, Cagliari, 1641
↑Informacion y curacion de la peste de Çaragoça y praeservacion contra peste polo xeneral, Zaragoza, 1565, editáu de nuevu por María Dolores García Sánchez da CUEC/CFS, Cagliari 2009
↑Successos xenerales de la Islla y Reyno de Serdeña, Ms, un vol. in foliu si trova in Cu, Archivio Stato Torino, Sardegna, sala 34; Successos xenerales de la Islla y Reyno de Serdeña, Cagliari, 1684; Historia chronologica y verdadera de tolos successos y coses particulares succedidas na Islla y Reyno de Serdeña, del añu 1637 al añu 1672, Ms cartaceo del XVII secolo di cc. 108, raccolta Baille; Historia chronologica y verdadera de tolos successos y coses particulares succedidas na Islla y Reyno de Serdeña, del añu 1637 al añu 1672, Ms del XIX secolo, di cc. 223, Ms 263 in Cu; Storia cronologica y veridica dell'isola y Regno di Sardegna dall'anno 1637 all'anno 1672, saggio introduttivo, traduzione y cura di F. Manconi, Nuoro, Ilisso, 1998
↑Chronica de los santos de Cerdeña, Barcelona, 1600, Tratáu de purgatoriu contra Luthero y otros hereges segun el decretu del S.C. Trident, Barcelona, Emprenta de Iaime Cendrat, 1604, Apodixis sanctitatis S. Georgii suellensis episcopi, Romae, 1609, Apodixis sanctitatis episcoporum Luciferi calaritani et Georgi suellensis, Romae, 1609
↑Commedia della Passione di Nostro Signore Gesù Cristu: testo sardu campidanese del sec. XVII (edito secondo l'autografo conservato nella Biblioteca universitaria di Cagliari da R. G. Urciolo, con introduzione di M. L. Wagner), Cagliari, Fondazione Il Nuraghe, 1959
↑El Foresteru, Cagliari, Antonio Galcerino, 1636, editáu de nuevu por María Dolores García Sánchez da CUEC/CFS, Cagliari 2011
↑Alabanças de los Santos de Sardeña, 1631. Manuscritu na Biblioteca Universitaria de Cagliari; Pasión de Christo el nuesu Señor, Sassari, Gallizzi, 1949
↑Annales Sardiniae, pars I, Florentiae, 1639; pars II, Mediolani, 1645; Clypeus aureus excellentiae calaritanae, Florentiae, 1641; Respuesta al historico Vico, Venetiis, 1644 S. BULLEGAS, L’Urania Sulcitana di Salvatore Vidal: classicità y teatralità della lingua sarda, Cagliari, Edizioni della Torre, 2004
↑Visu del Monte Parnasu Español colos trés muses castellanes Caliope, Urania y Euterpe, por Onofrio Martin, Cagliari, 1672
↑Engaños y desengaños del profanu amor, Napoli, 1687-88, Poema eroico al merecíu aplausu del unico oraculo de les muses, Barcelona, 1696
↑Monarchia hebrea, Madrid, 1702, Lo Tobias, la so vida escrita n'octaves rimas, Madrid, 1709, Comentarios de la guerra d'España y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu dende'l principiu del so regnado hasta la paz xeneral del añu 1725, Genova, 1711, Description géographique, historique et politique du royaume de Sardaigne, Paris, 1714, Comentarios de la guerra d'España y hestoria del so Rei Phelipe V l'animosu dende'l principiu del so regnado hasta la paz xeneral del añu 1725, Genova, 1719, Los reis de Juda in Monarchia Hebrea, Genova, M. Garbizza, 1719, Los reis d'Israel in Monarchia Hebrea, Genova, M. Garbizza, 1719; Monarchia hebrea, Genova, M. Garbizza, 1719; De foederatorum contra Philippum Quintum Hispaniarum Regum bellu commentaria. Auctore Vincentio Bacallario, & Sanna, sardu calaritano, marchione S. Philippi, regio conciliario, & ad potentissimos foederatorum belgii ordines regis legato, Genova, 1725; Los dos Tobias, hestoria sagrada, escrita en 500 octaves rimas castellanes, Madrid, 1746; Monarchia hebrea, Nueva edición correxida de munchos errores, y sobre el expurgatorio del Santu Oficiu: añadida con dos disertaciones del r.p. A. Calmet, Madrid, Ramírez, 1746; Memoires pour servir a l'histoire d'Espagne, sous le regne de Philippe V, Amsterdam, Z. Chatelain, 1756; Memories polítiques y militares, pa sirvir de continuación a los comentarios del Marqués de S. Phelipe dende l'añu de 1725..., Madrid, F. X. García, 1756; Comentarios de la guerra de Espana y hestoria del so rei Felipe V l'animosu, edición y estudiu preliminar de C. Secu Serrano, Madrid, Atles, 1957; L'arte del reynar: empobináu al senor rex Luis Primero, pol marqués de San Felipe in Selmanariu eruditu..., Madrid, Don Blas Roman, 1987;
↑Diccionariu de la llingua castellana ecc., Real Academia Española, tomu primeru, Madrid, 1726, Historia de l'Academia, páx. XXXI
↑Max Leopold Wagner, La lingua sarda, Storia, Spirito y Forma, Bern, 1950; editáu de nuevu por G. Paulis, Ilisso, Nuoro, 1997
↑ et ipso quoque sermo Sardorum adhuc retinet non Pauca verba sermonis graeci atque ipse loquentium Sonum graecisanum quendam prae sí fert - Rodrigo Hunno Baeza, Caralis Panexíricu, alredor de 1516, manuscritu calteníu na Biblioteca de la Universidá de Cagliari
↑1.
Femu cassadori, y tenemu scupetta
Y mai una betta — emmu potziu cassai.
2.
Ah! ita fortuna cust'orta appu tentu!
Sendir'arziendi in d'una muntagnedda, Andendur'a cassa
po divertimentu, Incontru
passendiri una bettixedda
Tanti bellixedda - sartiendi in sa rocca, Beni
fatt'y conca - de corpus gratziosa;
Fiat grandu cosa - la so ddi ponni avatu;
M'aturu unu ratu - po dda cuntemplai.
3.
Po da cuntemplai - m'aturu unu pagu
Po dda biri sola sartiend'y gioghendi;
M'arrimu al so truncu de unu bell'imbragu, Po
el mio benni a tiru femu castiendi, Ma
cunsiderendi - comenti pasciat, Mali'l
mio pariat - el so dda tenni morta:
Resolvu d'un 'orta - de non dda bociri, D'olemu
sighiri - senz 'y dda sparai.
4.
Dd' 'olemu sighiri - fìnzas aund'andàt
Senz' 'y el mio dda perdi de vista un'istanti, A dognia
parti issa si castiàt, Po
chi cassadori non fessit ananti, Ma
deu costanti - in cudd'idea mia
Sighemu in sa bia - ch'issa caminàt
Si si furriàt - deu m'acuamu, I attesu
nd'andamu - po non m'osservai.
5.
Po non m'osservai — de cussas altores, Y de un
altu boscu plenu de ispinas, Deu
dd'aspettamu in mesu a is planuras, Po
dda ferri beni asutta de sa schina:
Ma issa mischina - sa morti timendi, Andàt
scartendi - cuddu logu claru, Po
tenni reparu - de non essi bista, Caminendi
encrespa - po non dda ciappai.
6.
Caminendi encrespa - in cussu montixeddu, Y iscurta
scurta senz' 'y si fidai;
Ita fazzu deu, senza de cerbeddu:
El so passu de pressi el mio pongu avantzai;
A si furriai - benit al mio biri;
Scappat a fuiri - coment' 'y unu lampu, Fuit
del so campu - a mesu el so padenti, Senz
'y sciri comenti - dda podi incontrai.
7.
Non sciemu cementi - prus dda podi biri
Cun disisperu de s'anima mia;
Si d'una parti dd' 'olemu sighiri, Mirendu
s'arrastu, a bortas ddu perdiat;
De tali genia - passu meda ratu;
Sentendu el so fattu - de m'essi inclarau;
Non perdu coidau - camminu de pressi, Penzendi
ch'iat a essi - in logu 'y reposai.
8.
Pentzendi, ch'iat a essi - comenti giai fìat, Asutt'
'y una matta dda biu discantzendu, Dda
miru, y m'acattu chi prus non podiada
Scampai de mei, mischina, currendu;
Dda biu dormendu - cun grandu dulciura;
Biu s’ermosura – el mio ndi parit mali, Chi
corpu fatali - ddi trunchit sa vida:
Senza de firida - dd' 'olemu gosai.
9.
Chi si est dormida - dda scidai in cust'ora...
Miru cumpassivu, y ndi tengu piedadi, Custa
betta mia dda riservu ancora, Biendu
chi portat tanti giustedadi, Canzau
giai m'at - ma est gratziosa, Non
nci est mellus cosa - de dda biri gioghendu.
Est lesta sartiendu - ye meda attrattiva;
Chi a prusu m'attriva - non el mio fait plexeri;
Giai ndi seu meri - non dd' 'ollu sparai.
↑«Copia archivada». Archiváu dende l'orixinal, el 24 de payares de 2013. Consultáu'l 8 d'agostu de 2013.
↑Http:/ / www.comuni-italiani.it/statistiche/redditir2010. HTML
↑Assobiotec-Ernst & Young "Bioteunoloxía n'Italia 2010"
↑códiz calteníu na Biblioteca Cívica de Cagliari, editáu por Francesco Alziator de 1954
↑Jacinto Arnal de Bolea, El Foresteru, Emprenta A. Galgerin, llamador, 1636, reeditáu pol editor de María Dolores, García Sánchez, CFS / CUEC, Cagliari, 2011.
_-_2016.svg)
.jpg)
