Éfesu

Patrimoniu de la Humanidá — UNESCO
Biblioteca de Celso
Llugar	Turquía
Criterios	Cultural: iii, iv, vi
Referencia	1018rev
Inscripción	2015 (XXXIX Sesión)
Estensiones	662,62 ha
Área	Europa y América del Norte

Éfesu^[1][2] (griegu: Έφεσος, Ephesos; llatín: Ephesus; turcu: Efes) foi na antigüedá una llocalidá del Asia Menor, na actual Turquía. Foi una de les doce ciudaes xóniques a veres del mar Exéu, asitiada ente l'estremu norte de Panayr Dağ (l'antiguu monte Pion) y la desaguada del ríu Caístro y tenía un puertu llamáu Panormo. Al este topaben la llomba de Ayasoluk, col valle a los sos pies, y la población actual de Selçuk, cerca del mar, el monte Pion y el monte Coreso (actual Bulbul Dagh), a que los sos pies atopar la ciudá antigua. Foi inscritu pola Unesco como Patrimoniu de la Humanidá dende 2015.^[3]

Foi un importante centru relixosu, cultural y comercial. Anguaño les sos ruines constitúin una atraición turística importante.

Estrabón menta'l mitu de qu'a Éfesu mientres un tiempu llamar Esmirna por una amazona.^[4] Pliniu'l Vieyu indica, amás d'este, otros nomes que se-y dieren antes de llamase Éfesu: Álope, Traquia, Ortigia, Amorges, Hemonio y Ptelea.^[5]

Parte del trazáu orixinal d'esta famosa ciudá de l'antigüedá ta ocupáu pola pequeñu villa de Ayasaluk, que'l so nome creyer que ye la corrupción del griegu hagios theologos, esto ye, «el santu teólogu».

Xentiliciu: efesiu -a.

L'actividá económica d'Éfesu céntrase fundamentalmente nel turismu qu'atraen les notables ruines grecorromanes de la ciudá antigua, y los restos paleocristianu y bizantín, qu'atraen igualmente a munchos pelegrinos. Magar na antigüedá clásica Éfesu foi una importante ciudá portuaria, dende'l sieglu V d'equí p'arriba, debíu al mar, sufrió, por procesos de sedimentación y erosión, un fuerte retrocesu que lo alloñó de l'actual llinia de la mariña, polo que'l so puertu foi abandonáu hai muncho tiempu.

Identificóse a Éfesu como la ciudá d'Apasa o Abasa, mentada polos hitites como la capital del reinu d'Arzawa. Tamién s'atopó cerámica micénica.

Ferécides (citáu por Estrabón) atribúi la fundación d'Éfesu a colonos xonios empobinaos por Androclo, fíu del rei ateniense Codro, qu'espulsaron a los léleges y carios qu'habitaben la rexón.^[6] Androclo tamién ocupó la islla de Samos y otres islles vecines que pasaron a tar sol dominiu d'Éfesu mientres un curtiu periodu.^[7] Una lleenda, sicasí, atribúi la fundación a les Amazones. Cuntábase que l'amazona Esmirna apoderárase de la ciudá y que por ella mientres un tiempu llamóse Esmirna a Éfesu. Ello ye que Estrabón cunta que la destacada ciudá d'Esmirna fuera fundada por una espedición que partió d'Éfesu.^[8] Otra lleenda indicaba que'l santuariu d'Artemisa fuera fundáu pol autóctonu Coreso y por un fíu del dios-río Caístro llamáu Éfesu, del cual tomaría'l so nome la ciudá.^[9]

La primer noticia cierta que se tien de la ciudá ye una guerra colos magnesios (los habitantes de Magnesia del Meandro) na que vencieron los magnesios.^[10]

Nel sieglu VII e. C. los cimerios invadieron l'Asia Menor nel reináu del rei de Lidia Ardis.^[11] Xubieron pol valle del Caistro y tuvieron de llegar a Éfesu, pero nada se sabe de los daños que causaron a la ciudá. Nestos ataques foi destruyida Magnesia.^[10]

Nel sieglu VI e. C., el rei de Lidia Creso sometió a los xonios y eolios d'Asia Menor. Éfesu foi la primer ciudá asediada por esti rei. Heródoto narra que los asediados dedicaron les sos oraciones a Artemisa y xunieron el templu y la ciudá por aciu una lluria.^[12]

A fines del sieglu VI e. C. pertenecía a Persia.

En 499 e. C., cuando los atenienses y los eretrios juntamente colos xonios colaron contra Sardes, desembarcaron n'Éfesu y dexaron los barcos nel cabu Coreso. Xente de la ciudá empunxéron-yos pol valle del Caístro hasta'l monte Tmolo. Sardes foi amburada y retiráronse, pero fueron escorríos hasta Éfesu, onde fueron ganaos polos perses.^[13] En 494 e. C. tres la Batalla naval de Lade dellos combatientes de Quíos escorríos replegar a Mícala y fueron de nueche a Éfesu cuando se taba celebrando la fiesta de les Tesmoforias. Ellí los ciudadanos, que desconocíen lo que pasara, atacáron-yos pensando que yeren lladrones, y mataron a unos cuantos.^[14] Por estos fechos sábese qu'Éfesu nun tenía barco de guerra, y por tanto supónse que nun participaba na revuelta xónica, magar que simpatizaban con ella.^{[ensin referencies]} Xerxes I amburó dalgunos templos, pero al d'Éfesu nun lu pasó nada.

Mientres la primer parte de la guerra del Peloponeso perteneció a la Lliga de Delos yá que apaez nos rexistros de tributos a Atenes ente los años 454/3 y 415 e. C. onde llegó a pagar un phoros de 7,5 talentos. Sicasí, mientres la parte final d'esta guerra foi una de les ciudaes de Xonia que se remontó contra Atenes.^[15] Casi a la fin de la guerra, el comandante ateniense Trasilo, que faía una espedición de saquéu, desembarcó n'Éfesu; el sátrapa persa Tisafernes axuntó un exércitu y, con ayuda de naves procedentes de les ciudaes sicilianes de Siracusa y Selinunte, pudo evitar el saquéu de la ciudá ganando a los atenienses. Los efesios, estimosos, honraron a los siracusanos y selinuntios ya inclusive dieron el derechu de ciudadanía a los habitantes de Selinunte que quixeren vivir n'Éfesu yá que la so ciudá fuera destruyida por Cartago nel 409 e. C.^[16]

Lisandro, el xefe de la flota espartana, llegó con una poderosa flota a Éfesu en 407 e. C.^[17] L'ateniense Antíoco, que taba na batalla de Notio como comandante d'Alcibíades, enfrentar con él, pero l'espartanu llogró la victoria.^[18]

Dempués de la batalla de Egospótamos, los efesios dedicaron una estatua a Lisandro (y otros espartanos menos conocíos) nel templu d'Artemisa. Pero dempués de la victoria de Conón na batalla de Cnido fueron sustituyíes por estatues de Conón y Timoteo.^[19]

Cuando nel añu 334 e. C. llegó a Éfesu Alexandru Magnu, taba en manes de los perses. Este suprimió'l sistema oligárquicu que imperaba na ciudá ya instauró una democracia. Tamién realizó un sacrificiu n'honor d'Artemisa y decretó que los impuestos qu'antes se pagaben a los perses, fueren depositaos a partir d'entós nel templu d'Artemisa.^[20]

Lisímaco de Tracia construyó les muralles cerca de la ciudá nun nuevu allugamientu más favorable, a 2 km al este del templu d'Artemisa nel 289-288 e. C., según deducióse a partir d'un decretu de Mileto, y como los efesios nun queríen camudar los sos allugamientos escontra'l llugar de les muralles, anubrió la ciudá cerrando les salíes de l'agua un día de muncha agua, y asina la ciudá vieya foi afarada.^[21] A la nueva ciudá fueron llevaos tamién ciudadanos de Colofón y Lébedos.^[22]

Dempués de la muerte de Lisímaco, Éfesu tuvo sol dominiu del Imperiu Seleúcida y dempués pasó a control del Exiptu Ptolemaicu.

Volvió ser controláu pol Imperiu Seleúcida na dómina d'Antíoco III el Grande, que pasó l'iviernu de 197/6 e. C. na ciudá. Ellí recibió al xeneral cartaxinés Aníbal.^[23] Mientres la guerra romanu-siria, nel añu 190 e. C. la flota seléucida enfrentar a la romana cerca de Córico o Mioneso, onde'l almirante seléucida Polixénidas foi derrotáu y túvose qu'abelugar n'Éfesu.^[24] Dempués de la batalla de Magnesia del Sípilo, Éfesu foi apurrida a los romanos.^[25] Dempués de la guerra roblóse la paz de Apamea na que los romanos dieron la ciudá a Eumenes II de Pérgamo (188 e. C.), según otres ciudaes y contornes.^[26]

En 133 e. C., Atalo III morrió y dexó los sos dominios a Roma, pero Aristónico, fíu del rei Eumenes II de Pérgamo y de una muyer d'Éfesu, remontóse y quixo ocupar el reinu. Éfesu fíxo-y frente y ganó-y nuna batalla naval cerca de Cime.^[27] Creóse la provincia d'Asia de la qu'Éfesu foi la capital y residencia del gobernador, y tamién foi cabecera d'un conventu xurídicu, al qu'allegaben los cesarientes, metropolitas, cilbianos de riba y de baxo, misomacedones, mastaurenses, briulitas, hipepenos y dioshieritas.^[28]

Cuando Mitridates invadió Xonia nel añu 88 e. C. foi bien recibíu n'Éfesu y tiráronse les estatues de los romanos. Mitrídates ordenó la masacre xeneral de los romanos, y los efesios cumplieron la orde ensin respetar nin siquier a los que s'abellugaron nel templu d'Artemisa, a los que mataron. Mitrídates casóse con Monime, la fía de Filopemen, na ciudá d'Estratonicea de Caria, y nomó a ésti como gobernador d'Éfesu. Llueu los efesios remontáronse y mataron al xeneral pónticu Zenobio, el mesmu que deportara a la xente de Quíos. Sila, dempués de ganar a Mitrídates, castigó a Éfesu, a la qu'impunxo una dura contribución.^[29]

Éfesu dempués d'eso yá nun tuvo autonomía real. Yera un puertu de los romanos. Dempués de Farsalia, Metelo Escipión, que taba n'Éfesu, quixo'l dineru del templu, pero foi llamáu por Pompeyu pa xunise a él nel Epiru.

Dempués de la derrota de Brutu y Casio en Filipos, Marcu Antoniu visitó Éfesu y fixo sacrificios a la diosa y perdonó a los partidarios de los derrotaos que s'abellugaren nel templu (toos menos dos) y esixó a los efesios el tributu de 10 años nun solu añu (Éfesu diera en dos años los tributos de 10 años a Brutu y Casio). Los efesios pidieron perdón y esplicaron qu'habíen estáu obligaos a dar los tributos y yá nun-yos quedaba nada y entós Antonio aceptó los impuestos de 9 años a pagar en dos años.^[30] Nel templu d'Artemisa n'Éfesu, Marco Antonio prindó a los hermanos de Cleopatra y facer matar, según Dion Casio.^[31]

Antes de la batalla d'Accio la flota de Marco Antonio y Cleopatra taba n'Éfesu, onde llegó cola reina. Dempués de la batalla (31 e. C.), Éfesu, por suxerencia d'Octavio Augusto, dedicó estatues a Xuliu César.

La ciudá espolletó mientres l'Imperiu romanu. En tiempos d'Estrabón, la so riqueza basar nel comerciu,^[32] y tola rexón hasta Capadocia taba llena de caminos que facilitaben l'intercambiu comercial. Diz qu'había un senáu empobináu polos epilectos que gobernaba la ciudá, senáu que fuera instituyíu por Lisímaco.^[33] La ciudá tenía un grammateus, funcionariu común a toles ciudaes griegues, y un arconte que curiaba del rexistru de títulos.

Tiberiu quixo esaniciar el derechu d'asilu del templu, a lo que los efesios opunxéronse diciendo que fuera aceptáu por perses, Reinu de macedonia macedonios y romanos hasta entós; l'asilu utilizábase de normal por delincuentes. El puertu iguar en tiempos de Nerón, por obra de Barea Soranus, gobernador d'Asia.

En redol a los años 114-120 construyóse la Biblioteca de Celso que, con una capacidá envalorada de 12 000 volúmenes, convertir nuna de les más grandes de la so dómina.^[34]

En 262 d. C. la ciudá y el templu fueron afaraos polos godos.^[35] El templu quedó destruyíu y yá nun se reconstruyó, anque se caltuvo'l cultu ente les sos ruines.

Dende entós la ciudá entró nuna decadencia que s'acentuó por dos terremotos que se producieron nos años 358 y 368 según porque los sedimentos del ríu Caístro nel puertu y la falta d'un fayadizu drenaxe de los mesmos provocaben cada vez más dificultaes a los barcos que llegaben al puertu.^[36]

Pablo de Tarsu permaneció trés años n'Éfesu a partir del 54. Naquella dómina tenía d'esistir una importante comunidá xudía n'Éfesu que cuntaba con una sinagoga.^[37] Más tarde, tamién n'Éfesu, sufriría cautiverio (hacia l'añu 57). Dalgunos cunten que esto tuvo de producise más tarde, anque non dempués del 63. Créese que nesa dómina escribió la so Epístola a los filipenses, amás de la epístola a los efesios.

Xuan l'Apóstol treslladar a Éfesu hacia l'añu 62. Cola persecución del emperador Domiciano, Juan foi desterráu a la islla de Patmos y namái pudo volver a Éfesu cuando morrió Domiciano, onde siguió dirixendo la ilesia y onde finó pocos años dempués a edá bien avanzada.^[38] Nel Apocalipsis, la ilesia d'Éfesu ye una de los siete ilesies a les que se dirixen les cartes de Jesús».^[39]

Ignacio de Antioquía escribió tamién una carta a los efesios nel sieglu II.

El 22 de xunu de 431 empecipióse'l tercer Conceyu Ecuménicu, conocíu como Conceyu d'Éfesu, convocáu pol emperador Teodosio II ya impulsáu pol patriarca Cirilo d'Alexandría pa combatir el nestorianismu. Otru conceyu, avera del monofisismu, tuvo llugar l'añu 449, y ye conocíu como Lladroniciu d'Éfesu yá que el papa Lleón I declarar nulu.

Mientres los sieglos VII y VIII, Éfesu tuvo permanentemente hostigada polos árabes. Al empar, la falta de drenaxe de los sedimentos del puertu que yá provocaba problemes nos sieglos anteriores, xunto con una serie d'hinchentes provocó que'l puertu resultara definitivamente cegáu, colo que la ciudá foi deshabitándose de forma progresiva. Nel sieglu XI los turcos selyúcides tomaron el control del llugar, que yá escarecía de toa población. Otros turcos, los llamaos otomanos, apoderar del llugar en 1304, construyeron la mezquita de İsa Bey y rebautizaron el llugar col nome de Ayaslug. Les tropes del turcu mongol Tamerlán (1402) afararon la basílica de San Juan y la mezquita, que foi reconstruyida pocu dempués.^[40]

En 1863 l'arqueólogu John Turtle Wood empecipió les escavaciones en busca del templu d'Artemisa, que los sos restos finalmente atopó en 1869. Los trabayos arqueolóxicos fueron siguíos por Hogart, y depués por un equipu austriacu dende 1895, so la direición d'Otto Bennford. Mientres los sieglos XX y XXI siguieron los trabayos arqueolóxicos a cargu del Institutu Arqueolóxicu Austriacu.^[41]

Éfesu
Patrimoniu de la Humanidá UNESCO
Eφεσος (el)
asentamiento arqueológico (es) , sitio arqueológico de la antigua Grecia (es) , atraición turística y Polis
Llocalización
País	Turquía
Provincia	provincia d'İzmir
Coordenaes	37°56′23″N 27°20′55″E / 37.93972°N 27.34861°E / 37.93972; 27.34861
Éfesu Éfesu (Turquía)
Historia y usu
Apertura	sieglu X edC
Arquiteutura
Superficie	614,76 ha
Patrimoniu de la Humanidá
Referencia	1018rev-002
Rexón	Xonia (antigua rexón)
Inscripción	)
Web oficial

Anguaño les ruines son visitaes principalmente por cruceros que proceden del puertu de Kuşadası, asitiáu a 19 km. Ye un sitiu ampliu, que nun foi escaváu inda por completu, pero lo que puede reparase da una cierta idea de la so rellumanza orixinal.

Los principales restos d'Éfesu distribuyir a lo llargo de les víes principales de l'antigua ciudá, que son la cai de los Curetes, que va dende la puerta de Heracles a la biblioteca de Celso; el camín de mármol, que s'estiende dende ellí hasta'l teatru, y la vía Arcadia, que va dende ellí hasta los baños del puertu.

Los restos más destacaos son:

• L'enorme teatru, allugáu nuna posición bien sobresaliente apoderando'l paisaxe sobre la cai del puertu. El mayor de la so dómina, tenía capacidá p'alredor de 25 000 espectadores y emplegábase tamién pa espectáculos circenses.
• El odeón, un pequeñu teatru del sieglu II.
• La biblioteca de Celso, construyida pol cónsul Gayo Julio Aquila Polemeano, n'honor al so padre, Tiberio Julio Celso Polemeano, qu'ocupara diversos cargos públicos, incluyíu'l de procónsul d'Asia y que'l so sarcófagu de mármol atopar nuna cámara sol ábside. La so fachada foi reconstruyida ente 1970 y 1978.^[42] Esta biblioteca foi construyida mirando escontra l'este por que les sales de llectura aprovecharen meyor la lluz matutino.
• La puerta de Mazaeus y Mitrídates, construyida nel añu 40 por dos esclavos n'honor a Augusto, que los lliberara.
• El ágora del estáu, asitiada nun llugar distintu de la llamada ágora comercial.
• La fonte de Laecanius Bassus, construyida nos años 80-82.
• La basílica romana, del sieglu I, con columnes xóniques.
• L'estadiu.
• El Octágono, que ye una tumba que se considera d'Arsínoe IV.
• El pritaneo, que yera la sede de los maxistraos.
• Delles termes romanes.
• Les letrines públiques.
• El monumentu a Memio, n'honor del arquiteutu que construyó l'acueductu, del sieglu I.
• El templu de Domiciano, dedicáu al emperador Domiciano, del sieglu I.
• La fonte de Traxanu, de principios del sieglu II.
• El ximnasiu esti, que tamién cuntaba con termes y el ximnasiu de Vedius, dambos del sieglu II.
• El templu d'Adriano, d'orde corintiu, construyíu nel sieglu II y dedicáu al emperador Adriano.
• El templu de Serapis, construyíu por comerciantes exipcios nel sieglu II.
• El chamizu, que ye una casa que se supón que foi un chamizu debíu al afayu d'una estatua de Príapo con un gran falu.
• La puerta de Magnesia.
• La puerta de Heracles, que contién relieves onde se representa al héroe, del sieglu II.
• Casar-terraza, una serie de cases adosaes onde vivíen persones adineraes, decoraes con mosaicos.
• Les muralles de Lisímaco.
• La tumba de San Lucas, que ye una tumba simbólica dedicada a Lucas l'Evanxelista.
• La Ilesia de María, del sieglu V, que foi sede obispal.

Pela redolada tópense:

• La Basílica de San Juan d'Éfesu, construyida nel sieglu VI nel sitiu onde supuestamente San Juan escribió'l so evanxeliu. Esta ilesia foi construyida por Justiniano.
• La casa de la Virxe María, onde vivió la madre de Jesús, según la tradición. Ye una estructura del sieglu VII.
• La mezquita de İsa Bey, del sieglu XIV.

El templu d'Artemisa n'Éfesu ye una de les siete maravíes del mundu antiguu y el mayor templu de l'Antigüedá, con 120 columnes de 20 m d'altor, de les que namái sobrevive una. Nél venerábase a la Señora d'Éfesu», una divinidá de múltiples pechos a la que los griegos identificaron como Artemisa.

Siquier dende'l sieglu VIII e. C. yá esistió un primer templu. Dempués de la so destrucción polos cimerios, foi reconstruyíu a principios del sieglu VI e. C. por Quersifrón, con ayuda de Teodoro y termináu por Metágenes, fíu del primeru.^[43][44] La estatua de la diosa yera d'oru. Pela redolada del templu taba'l regatu llamáu Selinos. El cultu foi lleváu polos foceos a Masalia y dende ellí a les sos colonies.

El templu foi amburáu por Eróstrato, nel añu 355 e. C. según dizse, la nueche que nació Alexandru Magnu, col únicu propósitu de ser famosu, pero foi reconstruyíu por un arquiteutu que'l so nome probablemente sería Dinócrates, anque Estrabón, citando a Artemidoru, menta'l nome de Quirócrates.^[45][46][47]

Cuando Alejandro entró na ciudá, ufiertó pagar tolos gastos de reconstrucción, pero la ciudá nun la aceptó y llindóse a poner el nome del conquistador al templu. La reconstrucción duró 220 años, magar que la xente d'Éfesu collaboró al máximu. Foi alzáu nun terrén pantanosu pa protexelo de los terremotos.

Mientres el dominiu romanu, hubo un conflictu por cuenta de la asignación al templu d'Artemisa de los impuestos que producíen la llaguna llamada Selinusia y otra llaguna xunida a ella, na desaguada del Caístro. El recaldadores d'impuestos pretendieron quitar al templu d'estos impuestos, pero unviar al xeógrafu Artemidoru d'Éfesu como embaxador a Roma y consiguió qu'estos ingresos pertenecieren al templu. N'agradecimientu, a Artemidoru alzóse-y una estatua d'oru nel templu.^[48]

El templu foi escaláu y quemáu polos godos nel añu 262.

Éfesu ye'l llugar nel que trescurre l'antigua lleenda de los siete durmientes d'Éfesu, que son consideraos santos polos católicos y ortodoxos. Felicidad historia cuenta que yeren escorríos pola so creencia en Dios y que dormíen nuna cueva cerca d'Éfesu mientres sieglos.

Estrabón cita como personaxes pernomaos d'Éfesu al filósofu Heráclito; el llexislador Hermodoro; los pintores Parrasio d'Éfesu y Apeles, y tamién a Alejandro Licno, de quien diz que yera políticu, y escritor d'obres d'historia, astronomía y xeografía, en versu.^[49]

Otros efesios de sonadía fueron:

• Calino d'Éfesu, poeta.
• Hiponacte, poeta.
• Heráclito, filósofu.
• Zenódoto d'Éfesu, bibliotecariu d'Alexandría.
• Artemidoru d'Éfesu, xeógrafu.
• Agasio d'Éfesu, escultor.
• Máximu d'Éfesu, mártir.
• Jenofonte d'Éfesu, novelista.

• Efesies
• Muséu Arqueolóxicu d'Éfesu

• El conteníu d'esti artículu incorpora material d'una entrada de la Enciclopedia Libre Universal, espublizada en castellán baxo la llicencia Creative Commons Compartir-Igual 3.0.
• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Éfesu.
• Testu de les inscripciones d'Éfesu (en griegu).
• Páxina web del Institutu Arqueolóxicu Austriacu: xacimientu arqueolóxicu d'Éfesu (n'alemán).