'n Geneesmiddel is 'n middel wat ingeneem word om simptome van 'n siekte of geneeskundige toestand te verlig, voorkom, of die siekte of toestand te genees.

Geneesmiddels word gewoonlik in drie groepe verdeel -- dié wat in gewone kruidenierswinkels beskikbaar is (bv. hoofpynpille, teensuurmiddels en vitamiene), dié wat sonder voorskrif in apteke beskikbaar is (bv. verkoue- en hoesmiddels), en dié wat slegs per doktersvoorskrif vanaf 'n apteek of geneesheer verkry kan word. Geneesmiddels wat sonder voorskrif verkrygbaar is, word gewoonlik beskou as só veilig dat 'n mens nie geskaad kan word as dit ingeneem word soos wat die aanwysings aandui nie.

Geneesmiddels word meestal deur farmaseutiese maatskappye vervaardig. Gewoonlik verkry hierdie maatskappye 'n patentreg op die produk, deurdat die maatskappy aantoon dat hy die nuwe geneesmiddel ontwikkel het. Die patentreg gee aan die maatskappy wettiglik die alleenreg om die middel te produseer en te verkoop. Gewoonlik is die patentreg slegs geldig vir 'n periode van twintig jaar nadat die middel ontwikkel is. Teen die tyd wat die patentreg verval het, word die geneesmiddel beskryf as generies, en kan enige ander maatskappy die produk vervaardig en verkoop.

Teen 2001 pryse, kos dit ongeveer 4,8 miljard rand vanaf die ontwikkeling van 'n geneesmiddel tot by sy bemarking.

• Oraal (per mond)
• Intramuskulêre inspuiting (binnespiers: stadige opname)
• Intraveneuse inspuiting (binne-aars: onmiddellike opname)
• Intraspinale inspuiting (toedien van plaaslike verdowing)
• Subkutaneuse inspuiting (onderhuids: meestal entstowwe)
• Rektaal
• Intravaginaal
• As inhalant (inaseming)
• Transdermaal (absorpsie deur die vel)
• As oogdruppel
• As oordruppel
• As neusdruppel/neussproei
• Supralinguaal (smelt in die mond, met absorpsie deur die mondslymvlies)

Geneesmiddels kan die oorsaak van 'n siekte wegneem, die simptome verlig of slegs 'n regulerende funksie vervul. Die werking van geneesmiddels in die liggaam (die effektiwiteit, al dan nie) word deur 'n hele aantal faktore bepaal. Ten eerste mag die dosis van die geneesmiddel nie te laag of te hoog wees nie. Daarbenewens kan sommige geneesmiddels mekaar se werking versterk of teenwerk. In die liggaam kan die geneesmiddel net werk waar dit 'n reseptor ( 'n ensiem of nukleïensuur in die protoplasma of in die selmembraan) vind. Hierdie werking van die geneesmiddel kan 'n verandering in verskeie liggaamsprosesse veroorsaak. Wanneer die geneesmiddel in 'n ander stof omgesit of in die urine uitgeskei word, word die werking daarvan beëindig.

Geneesmiddels word gebruik om siektes te genees of te voorkom. Die meeste geneesmiddels word chemies vervaardig, hoewel daar nog heel party middels is wat uit natuurlike stowwe berei word. In laasgenoemde geval word die aktiewe bestanddele van die geneesmiddel uit plante, diere, minerale, skimmels en bakterieë geïsoleer en gesuiwer.

Baie min geneesmiddels kan werklik die oorsaak van 'n siekte heeltemal uit wis (kousale terapie). Dit gebeur wel met chemoterapeutiese middels en antibiotika, wat bakterieë vernietig en dus die oorsaak van die aansteeklike siekte verwyder.

Baie geneesmiddels word egter gebruik om die simptome te onderdruk (simptomatiese terapie). Tussen die kousale en die simptomatiese geneesmiddels is daar 'n minder belangrike groep met 'n regulerende funksie, soos middels wat gebruik word om byvoorbeeld hoë bloeddruk en hormoonafwykings te behandel.

 'n Geneesmiddel kan slegs funksioneer as dit in genoegsame hoeveelhede die plek waar dit chemies of fisies kan funksioneer, kan bereik. Die hoeveelheid van die geneesmiddel wat uiteindelik hierdie plek bereik, word deur 'n aantal faktore bepaal: die dosis, die wyse van toediening, die graad van opname in die liggaam, die metabolisme en die snelheid waarmee die geneesmiddel uiteindelik uit die liggaam uitgeskei word.

As die dosis te laag is, kan die geneesmiddel gewoonlik nie goed funksioneer nie. As die dosis egter te hoog is, kan dit ernstige newe-effekte tot gevolg hê (toksiese dosis). 'n Dosis wat die pasiënt se dood kan veroorsaak, word 'n fatale (noodlottige) dosis genoem. Die verband tussen die dosis wat toegedien word en die reaksie wat dit op die liggaam sal hê, kan eksperimenteel bepaal word.

Die intensiteit van die reaksie wanneer die dosis verhoog word, word in 'n dosiswerkingsgrafiek aangedui. Die dosis van geneesmiddels met 'n baie steil kromme moet streng beheer word. Alle mense reageer egter nie dieselfde op 'n spesifieke geneesmiddel nie. Daarbenewens kan 'n geneesmiddel die effek van 'n ander geneesmiddel versterk of teenwerk. Die wyse waarop die geneesmiddels toegedien word, sal die middel se werkingsnelheid bepaal.

Die vinnigste werking (binne enkele minute) geskied wanneer die geneesmiddel direk in 'n aar (binneaarse inspuiting) ingespuit word. As die geneesmiddel in die vorm van 'n spesiaal bereide depotmiddel in die spier ingespuit word (binnespierse inspuiting), kan die werking maande lank voortduur.

In die bloed kan die geneesmiddels in 'n vrye oplossing of in verbinding met plasmaproteïene voorkom. Die uiteindelike verspreidingsnelheid na die weefsel word bepaal deur die weefselsirkulasie, asook die deurlaatbaarheid van die haarbloedvate. Die snelheid waarmee die geneesmiddel deur die wand van die haarbloedvate dring, word deur die molekuulgewig, die oplosbaarheid in vette en die aggregasietoestand van die geneesmiddel bepaal. 'n Lae molekuulgewig en 'n hoë vetoplosbaarheid kan die deurdringingsvermoë verhoog. Geneesmiddels wat in water oplosbaar is, dring moeilik deur die haarbloedvate van die brein. Geneesmiddels wat in vet oplosbaar is, kan maklik deur hierdie versperring, bekend as die bloed-breinversperring, dring.

Die deurlaatbaarheid van die plasenta met betrekking tot geneesmiddels wissel baie. Dit is egter 'n baie belangrike oorweging vir die geneesheer sowel as vir die swanger vrou, omdat sommige geneesmiddels afwykings in die embrio of die fetus kan veroorsaak. Nadat die geneesmiddel die bloedvate verlaat het, kan dit begin funksioneer op die plekke waar dit 'n reseptor teëkom. So 'n reseptor bestaan gewoonlik uit 'n groot molekule (gewoonlik 'n ensiem in die sitoplasma of in die selmembraan) waaraan die geneesmiddel gekoppel kan word. Hierdie koppeling veroorsaak 'n verandering in die sellulêre prosesse, wat daartoe lei dat die werking van die betrokke orgaan verander word.

Die konsentrasie van die geneesmiddel om die reseptor, sy affiniteit vir die reseptor en die intrinsieke werking van die geneesmiddel (dit is die uitwerking ná koppeling) bepaal die uitwerking daarvan op dié vlak. Sommige stowwe koppel wel aan die reseptor maar veroorsaak geen intrinsieke werking nie. So 'n stof belemmer dus die werking van die geneesmiddel omdat dit die reseptor beset: hierdie proses staan as mededingende antagonisme bekend.

Die geneesmiddel en sy antagonis (teenwerker) voer dus 'n stryd om aan die reseptorte koppel. Chemiese antagonisme kom voor wanneer die geneesmiddel en die antagonis sonder die hulp van 'n reseptor met mekaar koppel. Hulle vorm dan saam 'n onaktiewe verbinding wat geen uitwerking op die liggaam het nie.

Geneesmiddels kan in die liggaam chemies verander word. Hierdie sogenaamde biotransformasie gee dikwels daartoe aanleiding dat die geneesmiddel passief word. Die biotransformasie van geneesmiddels word hoofsaaklik deur ensiemwerking in die lewerselle veroorsaak. Omdat heel party van hierdie ensieme nie in 'n baba se liggaam voorkom nie, is hulle baie gevoelig vir geneesmiddels. Ná voortdurende gebruik van 'n geneesmiddel, word meer ensieme dikwels gevorm, wat daartoe lei dat die geneesmiddel vinniger afgebreek word en dat 'n mens dus hoër dosisse moet toedien om dieselfde effek te verkry.

Die werking van 'n geneesmiddel word gewoonlik beëindig wanneer dit uit die bloed verwyder word. Die meeste geneesmiddels word dan ook deur die niere in die urine uitgeskei. Polêre geneesmiddels wat in water oplosbaar is, word direk, in hul oorspronklike vorm , uitgeskei. Apolêre geneesmiddels wat in vet oplosbaar is, moet egter eers deur biotransformasie in polêre stowwe omgesit word.

Sommige van hierdie omsettingsprodukte word deur die lewer saam met die gal uitgeskei en beland so in die maagdermkanaal, waarna dit soms weer deur die bloed opgeneem word. Sommige geneesmiddels kan ook deur die melkkliere uitgeskei word. Omdat moedersmelk 'n hoër suurheidsgraad as bloedplasma het, word 'n konsentrasie van hoofsaaklik alkaliese stowwe in die melk aangetref. As die moeder dus geneesmiddels gebruik, kan dit die baba wat aan die bors voed, nadelig beïnvloed.

Die wangebruik van geneesmiddels kom algemeen voor. Sommige pasiënte verhoog die dosis sonder om 'n geneesheer daaroor te raadpleeg, en dit lei gewoonlik tot nadelige newe-effekte. Geneesmiddels kan ook te lank gebêre word, of dit word soms deur 'n leek by 'n ander persoon aanbeveel wanneer dit lyk of hy dieselfde simptome het. Sommige geneesmiddels mag nie saam met alkohol ingeneem word nie, omdat dit die werking van die geneesmiddels gevaarlik kan versterk. 'n Persoon se vermoë om 'n motor te bestuur, kan ook deur die gebruik van geneesmiddels benadeel word deurdat dit duiseligheid, moegheid of motoriese afwykings kan veroorsaak. Dit kan ook gebeur dat 'n dokter middels voorskryf wat nie nodig is nie of dat 'n verkeerde kombinasie van genees middels voorgeskryf word. Die risiko dat so 'n verkeerde kombinasie voorgeskryf kan word, word vergroot wanneer 'n pasiënt verskillende dokters tegelykertyd raadpleeg.

• Wêreldspektrum, Volume 8, bl.12-13, ISBN 0908409494

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir geneesmiddel.