Đỗ Huy Liêu

Đỗ Huy Liêu[1] (chữ Hán: 杜輝璙, 1845-1891), tự Ông Tích, hiệu Đông La; là quan nhà Nguyễn và là danh sĩ yêu nước ở Nam Định vào cuối thế kỷ XIX trong lịch sử Việt Nam.

Cuộc đời và sự nghiệp

Ông sinh ngày 30 tháng 12 năm Giáp Thìn (tức 6 tháng 2 năm 1845) tại làng La Ngạn, xã Yên Đồng, huyện Ý Yên tỉnh Nam Định. Ông nội ông là Cử nhân Đỗ Huy Cảnh làm Tuần phủ Biên Hòa, cha ông là Phó bảng Đỗ Huy Uyển làm Biện lý bộ Hộ (tục gọi Biện Lý La Ngạn), cả hai đều là bậc danh sĩ triều Nguyễn.

Năm Đinh Mão (1867), Đỗ Huy Liêu đỗ đầu thi Hương (Giải nguyên), được bổ làm Điển tịch Viện Hàn lâm, Huấn đạo huyện Yên Mô (Ninh Bình).

Năm Kỷ Mão (1879), Dự thi Đình, ông đỗ Đình nguyên, Đệ nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp)[2] nên được tục gọi là Hoàng giáp Liêu. Trong kỳ thi này, bài của ông được vua Tự Đức phê là: "Quả có thực học, những kẻ dẫm theo vết mòn không thể làm được".

Thi đỗ cao, Đỗ Huy Liêu được bổ làm Hàn lâm viện trước tác, sau đó bổ giữ chức Tri phủ Đoan Hùng (nay thuộc tỉnh Phú Thọ).

Tháng Bảy năm Canh Thìn (1880), triều đình đổi ông làm Tri phủ Lâm Thao (cũng thuộc tỉnh Phú Thọ). Tháng Tư năm Nhâm Ngọ (1882), ông được thăng làm Án sát Hà Nội. Tháng Năm năm Tân Mão (1882), cha mất, ông về nhà cư tang.

Năm Giáp Thân (1884), vua Hàm Nghi được đưa lên ngôi ở tuổi 13, Đỗ Huy Liêu được triệu vào kinh làm Biện lý bộ Hộ, rồi Tham Tá nội các sự vụ. Trong khoảng thời gian này, ông còn giữ chức Phụ đạo, dạy cho vua học và dạy cho hai con của Phụ chính Tôn Thất Thuyết là Tôn Thất Đạm và Tôn Thất Thiệp, sau này đều là các dũng tướng trong phong trào Cần Vương chống Pháp.

Năm Ất Dậu (1885), quân Nam đánh úp quân Pháp ở Huế không thành, Tôn Thất Thuyết phải đưa vua Hàm Nghi xuất bôn. Đỗ Huy Liêu bị quân Pháp bắt giam vì có liên can. Để mua chuộc, sau đó người Pháp thả tự do và cho ông làm Bố chính Bắc Ninh, nhưng ông cương quyết từ chối.

Về lại La Ngạn, ông lo phụng dưỡng mẹ già. Theo nhà chí sĩ Phan Bội Châu thì sau khi quân Pháp đánh chiếm Nam Định, ông cùng với bạn là Vũ Hữu Lợi (lúc bấy giờ cũng đang bỏ quan về đây dạy học), ngầm chiêu mộ nghĩa quân, chuẩn bị khởi nghĩa chiếm lại tỉnh thành này[3]. Tuy nhiên cuộc khởi nghĩa không thành, vì bị Tổng đốc Vũ Văn Báo cáo giác. Dụ hàng không được, Vũ Hữu Lợi bị quân Pháp chém chết tại chợ Nam Định vào đầu năm 1887, còn Đỗ Huy Liêu thì bị bắt giam đến mấy năm mới được tha, nhưng vẫn phải chịu sự quản thúc của chính quyền thực dân Pháp.

Ngày 1 tháng 5 năm Tân Mão (tức 7 tháng 6 năm 1891), tổ chức xong lễ mãn tang cho mẹ vào buổi sáng thì buổi chiều Đỗ Huy Liêu đột ngột từ trần. Theo Phan Bội Châu, thì ông đã uống thuốc độc tự vẫn. Năm ấy, ông mới 47 tuổi.

Tác phẩm

Thơ văn Đỗ Huy Liêu được người sau tập hợp lại thành bộ La Ngạn Đỗ đại gia thi tập. Tuy nhiên, ở Thư viện Thông tin khoa học Xã hội (Hà Nội) hiện chỉ có phần Đông La thi tập và La Ngạn Đỗ đại gia phú tập của bộ sách này.

Gần 200 bài thơ trong Đông La thi tập, phần lớn đều được ông sáng tác vào những năm cuối đời, nên đều trĩu nặng nỗi u buồn vì thời thế không thể cứu vãn, tiêu biểu nhất là một chùm gồm 120 bài có tên chung là Sầu ngâm.

Nhìn chung, thơ ông đều toát lên một tinh thần yêu nước sâu sắc, bộc lộ được những suy tư triết lý về cuộc sống, những tâm tư sầu não và bế tắc của mình, mà cũng là của tầng lớp sĩ phu lúc đó.[4]

Trong Việt Nam vong quốc sử

Năm 1905, cuộc đời của Đỗ Huy Liêu đã được nhà chí sĩ Phan Bội Châu giới thiệu trong sách Việt Nam vong quốc sử như sau:

...Nước mất, cùng với Vũ Hữu Lợi đồng mưu, (ông bị) người Pháp bắt giam trong nhà pha, cấm không cho ăn uống. Liệu (theo cách gọi của tác giả) vì còn mẹ già không có ai nuôi, nên không dám chết, ngồi tù đợi mệnh như thế đến mấy năm. Sau... Liệu được tha vì mới âm mưu khởi loạn, chưa có thực trạng, nhưng hàng tháng phải đến điểm danh trình diện với Tây một lần... Mẹ mất rồi, hết hạn để tang, ông mời tất cả môn sinh tử đệ đến dặn rằng: "Trước đây sở dĩ bo bo không nỡ chết là vì có mẹ già. Nay tang mẹ xong rồi, ta chết đây". Liền uống thuốc chết.
Phong tư ông ôn nhã mà vẫn bao hàm vẻ lẫm liệt không ai xâm phạm đến được. Người ta có nói đến người Pháp và việc bị người Pháp nô lệ, ông chỉ mỉm cười không đáp. Nhưng cái chí báo thù của Tử Phòng, Gia Cát thực không khoảnh khắc nào quên. Bị người Pháp bó buộc nghiêm ngặt quá, không thể cựa quậy được, ông ôm chí cho đến chết…[5]

Câu đối viếng và ghi công

Tin Đỗ Huy Liêu mất đã gây xúc động trong giới sĩ phu và nhân dân lúc bấy giờ. Có nhiều bài thơ và câu đối điếu ông. Trích giới thiệu câu đối điếu bằng chữ Hán của Cao Xuân Dục (lúc này ông đang làm Tổng đốc Nam Định):

Cái kỳ sinh kỳ cố kỳ tử diệc kỳ, mạc hoặc giả nhân trọc nhi ngã thanh, nhân túy nhi ngã tinh, thuật lai chúc tử sổ ngôn, quát nhãn quan hà lưu thế lệ;
Duy kỳ hành hiển, cố kỳ tàng diệc hiển, dĩ yên tai tương kiến năng kỷ thời, tương thức năng kỷ nhân, tài khứ đàm thân nhất nhật, hồi đâu thân thế hận ba đào.

Tạm dịch:

Lúc sống vốn kỳ, lúc chết cũng kỳ, có phải chăng người say mà ta tỉnh, người đục mà ta trong, những trối trăng con cháu đôi lời, ngoảnh lại non sông giàn nước mắt;
Khi xuất đã rõ, khi xử càng rõ, rành là thế cùng hiểu nào mấy người, cùng gặp nào mấy độ, vừa xong tang mẹ già một bữa, đoái trông thân thế hận ba đào.[6]

Tên Đỗ Huy Liêu hiện được dùng để đặt tên cho một đường phố thuộc phường Thống Nhất, thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định.

Đỗ Huy Liêu hiện cũng được đặt tên cho một trường Phổ Thông Trung học tại xã Yên Thắng huyện Ý Yên - tỉnh Nam Định. Trường THPT Đỗ Huy Liêu (tên gọi cũ là trung tâm Giáo dục Thường xuyên Ý Yên B)

Xem thêm

  • Vũ Hữu Lợi
  • Bài thơ Việt điểu của Đỗ Huy Liêu ở Wikisource.
  • Theo nhà nghiên cứu Trần Mỹ Giống thì các tác phẩm của Đỗ Huy Liêu gồm có: Điện thí chế sách (văn sách thi Đình), Đông La thi tập (trong bộ La Ngạn Đỗ đại gia thi tập), Đông La văn tập, La Ngạn biện lý xã (Soạn chung với Đỗ Huy Uyển), La Ngạn Đỗ đại gia phú tập, Tân Xuyên văn tập, Tỉnh Ông thi tập… [cần dẫn nguồn]

Chú thích

  1. ^ Có sách chép là Đỗ Huy Liệu. Tuy nhiên, theo cách "phiên, thiết" chữ Hán trong từ điển Từ Hải của Trung Quốc thì tên ông phải đọc là Liêu mới đúng. Giải thích này của nhóm tác giả Văn học yêu nước và cách mạng Hà Nam Ninh (tập 1), tr. 176.
  2. ^ Nhà Nguyễn không lấy hạng đệ nhất giáp (tam khôi), nên người đỗ Hoàng giáp có thể coi là Đình nguyên
  3. ^ Việt Nam vong quốc sử, tr. 80.
  4. ^ Thông tin và nhận định chép theo sách Văn học yêu nước và cách mạng Hà Nam Ninh, tư liệu của gia đình (tập 1), tr. 176.
  5. ^ Việt Nam vong quốc sử, tr. 81.
  6. ^ Văn học yêu nước và cách mạng Hà Nam Ninh (tập 1), tr. 286-287.

Sách tham khảo

  • Phan Bội Châu, Việt Nam vong quốc sử. Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, 1992.
  • Nguyễn Q. Thắng & Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nhà xuất bảnKhoa học xã hội, Hà Nội, 1992.
  • Nhiều người soạn - Văn học yêu nước và cách mạng Hà Nam Ninh (tập 1). Nhà xuất bản Khoa học xã hội, Hà Nội, 1981.
  • Quốc triều hương khoa lục. Nhà xuất bản TP.Hồ Chí Minh, 1993.
  • Các nhà khoa bảng Việt Nam. Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1993.
Wikisource tiếng Việt có toàn văn tác phẩm về:

Liên kết ngoài

Read other articles:

Daily Monitor

Daily newspaper on UgandaYou can help expand this article with text translated from the corresponding article in French. Click [show] for important translation instructions. Machine translation, like DeepL or Google Translate, is a useful starting point for translations, but translators must revise errors as necessary and confirm that the translation is accurate, rather than simply copy-pasting machine-translated text into the English Wikipedia. Consider adding a topic to this template: there...

 

Biochemistry

Study of chemical processes in living organisms Biological chemistry and Physiological chemistry redirect here. For the journals, see Biochemistry (journal) and Biological Chemistry (journal). For the textbook by Lubert Stryer, see Biochemistry (book). Part of a series onBiochemistryChemistry of life Index Outline History Key components Biomolecules Enzymes Gene expression Metabolism List of biochemists Biochemist List of biochemists Biomolecule families Carbohydrates: Alcohols Glycoproteins ...

 

Samuel Jay Crumbine

American public health advocate (1862–1954) This article may require cleanup to meet Wikipedia's quality standards. The specific problem is: Family section is significantly too long for encyclopedic purposes. Please help improve this article if you can. (August 2022) (Learn how and when to remove this message) Newspaper photo of Dr. Crumbine, published in 1921 Brick - Don't Spit on the Sidewalk in the collection of the National Museum of Health and Medicine Samuel Jay Crumbine (September 17...

Eizan Electric Railway

Railway company in Kyoto, Japan Eiden redirects here. For other uses, see Eiden (disambiguation). This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Eizan Electric Railway – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (May 2017) (Learn how and when to remove this message) Eizan Electric RailwayDeo 900 type, nic...

 

Nabari, Mie

Nabari 名張市Kota BenderaLambangLokasi Nabari di Prefektur MieNegara JepangWilayahKansaiPrefektur MiePemerintahan • Wali kotaToshikatsu KameiLuas • Total130 km2 (50 sq mi)Populasi (Oktober 1, 2015) • Total78.795 • Kepadatan606,1/km2 (1,570/sq mi)Zona waktuUTC+09:00Kode pos518-0492Simbol  • PohonAcer • BungaPlatycodon grandiflorus • BurungHorornis diphoneAlamat1-1 Kōn...

 

Isle of Ely

Historic region around the city of Ely in Cambridgeshire, England Isle of ElyArea • 1891239,259 acres (968.2 km2) • 1961239,951 acres (971.0 km2) • Coordinates52°24′N 0°15.5′E / 52.400°N 0.2583°E / 52.400; 0.2583 Population • 189163,861 • 196189,180 History • OriginLiberty of Ely • Created1889 • Abolished1965 • Succeeded byCambridgeshire an...

The Manic Monologues

Play based on accounts of mental illness The Manic MonologuesPosterWritten byZachary Burton; Elisa HofmeisterDate premieredMay 2019 (May 2019)Place premieredStanford University, California, USAOriginal languageEnglishSubjectMental Illness The Manic Monologues is a play developed and premiered by Zachary Burton and Elisa Hofmeister at Stanford University.[1][2][3][4][5][6][7][8][9][10] The play consists of aut...

 

Iwa Shrine

Shinto shrine in Hyōgo Prefecture, Japan Iwa Shrine伊和神社Haiden of Iwa Shrine ReligionAffiliationShintoDeityŌkuninushiFestivalOctober 15LocationLocation407 Ichinomiya-chō Sugyōme, Shisō-shi, Hyōgo-ken 671-4133Iwa ShrineShow map of Hyōgo PrefectureIwa Shrine (Japan)Show map of JapanGeographic coordinates35°05′15.1″N 134°35′11.3″E / 35.087528°N 134.586472°E / 35.087528; 134.586472 Glossary of Shinto Iwa Jinja (伊和神社) is a Shinto shrine in ...

 

Мехзавод (посёлок)

Внутригородской посёлокМехзавод Дом культуры «Октябрь» 53°17′42″ с. ш. 50°16′51″ в. д.HGЯO Страна  Россия Субъект Федерации Самарская область Городской округ Самара Внутреннее деление кварталы и улицы История и география Основан 1938 год Внутригородской посёлок&#...

國立花蓮高級工業職業學校

此條目或其章節极大或完全地依赖于某个单一的来源。 (2023年4月28日)请协助補充多方面可靠来源以改善这篇条目。致使用者：请搜索一下条目的标题（来源搜索：國立花蓮高級工業職業學校 — 网页、新闻、书籍、学术、图像），以检查网络上是否存在该主题的更多可靠来源（判定指引） 國立花蓮高級工業職業學校地址970 花蓮縣花蓮市府前路27號经纬度23°59′57″N 121°37�...

 

Kiểm duyệt Internet

Bài viết này cần thêm chú thích nguồn gốc để kiểm chứng thông tin. Mời bạn giúp hoàn thiện bài viết này bằng cách bổ sung chú thích tới các nguồn đáng tin cậy. Các nội dung không có nguồn có thể bị nghi ngờ và xóa bỏ. Bản đồ những quốc gia áp dụng kiểm duyệt Internet trên thế giới Kiểm duyệt Internet là hình thức kiểm soát hoặc ngăn chặn nội dung Internet không phù hợp được áp d�...

 

Dorothée-Wilhelmine de Saxe-Zeitz

Dorothée Wilhelmine de Saxe-ZeitzTitres de noblesseDuchesseDuchesseBiographieNaissance 20 mars 1691Schloss Moritzburg (en)Décès 17 mars 1743 (à 51 ans)CasselSépulture Église Saint-Martin de Cassel (en)Nom dans la langue maternelle Dorothea Wilhelmine von Sachsen-ZeitzFamille Branche albertinePère Maurice-Guillaume de Saxe-ZeitzMère Marie Amélie de BrandebourgConjoint Guillaume VIII de Hesse-Cassel (à partir de 1717)Enfants Frédéric II de Hesse-CasselMaria Amalie of ...

Andrea Cossu

Andrea Cossu Informasi pribadiTanggal lahir 3 Mei 1980 (umur 44)Tempat lahir Cagliari, ItaliaTinggi 1,70 m (5 ft 7 in)Posisi bermain GelandangInformasi klubKlub saat ini CagliariNomor 7Karier junior Johannes CagliariKarier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)1996–1997 Olbia 5 (0)1997–2005 Verona 91 (7)1999 → Lumezzane (pinjaman) 11 (1)2000 → Lumezzane (pinjaman) 9 (1)2000–2001 → Lumezzane (pinjaman) 21 (4)2002 → Sassari Torres (pinjaman) 12 (1)2005–2006 Cagliari ...

 

Équipe du Kosovo de rugby à XV

Cet article est une ébauche concernant le rugby à XV et le Kosovo. Vous pouvez partager vos connaissances en l’améliorant (comment ?) selon les recommandations des projets correspondants. Kosovo Données clés Sélectionneur Mark Barrett Premier match officiel1er avril 2023 Autriche 51 - 7 Kosovo modifier L'équipe du Kosovo de rugby à XV rassemble les meilleurs joueurs de rugby à XV du Kosovo. Elle joue lors de la saison 2022-2023 dans la division « développement » ...

 

Middle Men (film)

Middle MenPoster resmiSutradaraGeorge GalloProduserChristopher Mallick William Sherak Jason Shuman Michael WeissDitulis olehGeorge Gallo Andy WeissPemeranLuke Wilson Giovanni Ribisi Gabriel Macht James CaanPenata musikBrian TylerSinematograferLukas EttlinPenyuntingMalcolm CampbellPerusahaanproduksiOxymoron Entertainment & Paramount PicturesDistributorParamount Vantage[1]Tanggal rilis 17 Mei 2009 (2009-05-17) (Cannes) 06 Agustus 2010 (2010-08-06) (United Sta...

Stagecoach Kid

1949 film Stagecoach KidDirected byLew LandersStarringTim HoltJeff DonnellRichard MartinCinematographyNicholas MusuracaEdited byLes MillbrookMusic byPaul SawtellDistributed byRKO Radio PicturesRelease date June 27, 1949 (1949-06-27) (US)[1] Running time60 minutesCountryUnited StatesLanguageEnglish Stagecoach Kid is a 1949 American Western film directed by Lew Landers and starring Tim Holt, Jeff Donnell and Richard Martin. It was one of a number of B-Westerns Holt ma...

 

羅伊·詹金斯

The Right Honourable黑爾海德的詹金斯男爵OM PC欧盟委员会主席任期1977年1月6日—1981年1月19日副主席（英语：Vice-President of the European Commission）威廉·哈弗坎普（英语：Wilhelm Haferkamp）前任弗朗索瓦-札維埃·歐托里（英语：François-Xavier Ortoli）继任加斯東·托恩牛津大學校監（英语：List of Chancellors of the University of Oxford）任期1987年3月14日—2003年1月5日牛津大學副校監（英语：List o...

 

نص (أدب)

نصمعلومات عامةصنف فرعي من تسجيلعمل مكتوب جزء من لغةمدونة نصيةline of writing (en) كتاب ممثلة بـ لغةنظام كتابة مظهر لـ كتابة لديه جزء أو أجزاء محرفline of writing (en) تعديل - تعديل مصدري - تعديل ويكي بيانات كلمة «النص» (text): تستخدم في علم اللغويات للإشارة إلى أي فقرة مكتوبة أو منطوقة مع الرغم �...

Apologia Pro Vita Sua

1864 religious work by John Henry Newman Apologia Pro Vita Sua Title page of the first editionAuthorJohn Henry NewmanLanguageEnglishPublisherLongman, Green, Longman, Roberts & GreenPublication date1864Publication placeEngland Apologia Pro Vita Sua (transl. 'A defence of one's own life') is John Henry Newman's history of his religious opinions, showing how his opinions had been formed and how they had led him from Anglicanism to the Catholic Church.[1] It was originally publi...

 

Corriente del Golfo

La corriente del Golfo mostrando su efecto en las costas occidentales de Europa. La corriente del Golfo es una corriente oceánica cálida y rápida del océano Atlántico que se origina en el golfo de México; se extiende hasta las proximidades del extremo sur de la península de la Florida y sigue las costas orientales de Estados Unidos y Terranova antes de cruzar el océano Atlántico como la corriente del Atlántico Norte. Es una corriente superficial (por la temperatura cálida de sus ag...