Anton Zeilinger (talaffuzi: Anton Zaylinger; 1945-yil20-mayda tugʻilgan) — avstriyalik kvant fizigi va fizika boʻyicha Nobel mukofoti sovrindori[1]..Vena universitetining faxriy fizika professori va Avstriya Fanlar akademiyasining Kvant optikasi va kvant axboroti institutining olimi[2]. Uning koʻpgina tadqiqotlari kvant oʻzaro bogʻliqligining asosiy jihatlari va qoʻllanishi bilan bogʻliq.
2007-yilda Zeilinger London Fizika Institutining birinchi ochilish marosimida Isaac Newton medalini oldi. „Kvant fizikasi asoslariga qoʻshgan kontseptual va eksperimental hissasi uchun kvant maʼlumotlarining tez rivojlanayotgan sohasi uchun asos boʻldi.“[3][2]. 2022-yil oktyabr oyida Alen Aspect va John Clauser bilan birgalikda Bell tengsizliklarining buzilishini aniqlash ustidagi ishlari uchun fizika boʻyicha Nobel mukofotini oldi[4].
Bolaligi va taʼlim
Anton Zeilinger 1945-yilda AvstriyaningRied im Innkreis shahrida, Yuqori Avsriya, tugʻilgan. 1963—1971-yillarda Vena universitetidafizika fakultetida tahsil olgan[5]. 1971-yilda Vena universitetida Helmut Rauch rahbarligi ostida „Dy-single kristalli neytron depolyarizatsiyasi oʻlchovlari“ mavzusidagi dissertatsiya bilan doktorlik darajasini oldi. 1979-yilda Vena Texnologiya Universitetida oʻqituvchi boʻlgan[6][7].
Faoliyati
1970-yillarda Zeilinger Vena Atom institutida, 1979-yilgacha Massachusets texnologiya instituti neytron diffraktsiya laboratoriyasida ilmiy xodim boʻlib ishladi. Oʻsha yili universitet professori boʻldi[5].
1981-yilda Zeilinger MTIga fizika fakulteti dotsenti sifatida qaytib, 1983-yilgacha ishladi. 1980—1990-yillarda Vena texnologiya universiteti, Myunxen texnika universiteti, Insbruk universiteti va Vena universitetlarida professor boʻlib ishlagan. Shuningdek, 2004—2013-yillarda Vena shahridagi Kvant optikasi va kvant axboroti institutining direktori boʻlgan[5]. Zeilinger 2013-yilda Vena universitetining faxriy professori boʻldi[5]. 2013-yildan 2022-yilgacha Avstriya Fanlar akademiyasining prezidenti boʻlgan[8].
2006-yildan beri Avstriya Fan va Texnologiya Instituti vasiylik kengashi raisining oʻrinbosari. Zeilinger taklifi bilan boshlangan ulkan loyiha — 2009-yilda fan va texnologiya sohasidagi iqtidorli talabalarni qoʻllab-quvvatlashga bagʻishlangan Traunkirchen xalqaro akademiyasini[9] tashkil etilishi boʻldi. U Douglas Adams tomonidan yozilgan „Galaktika boʻylab avtostop bilan“ qoʻllanmasining muxlisi boʻlib, oʻzining kemasini „42“ deb nomlagan[10].
Tadqiqotlari
Kvant teleportatsiyasi
Eng mashhur ishi — mustaqil kubitning kvant teleportatsiyasini birinchi marta amalga oshirishi boʻlgan[11]. Keyinchalik bu ishni ikkita Kanar orollari orasidagi 144 kilometrdan ortiq masofada teleportlangan kubitlar[12] va kvant teleportatsiyasini erkin tarqatish manbasini tajriba qildi[13]. Kvant teleportatsiyasi koʻplab kvant axborot protokollarida muhim tushunchadir[14].
Entanglement swapping — chigallikni teleportatsiya qilish
Uning taklifidan soʻng[15], chalkashliklarni almashtirish birinchi marta 1998-yilda Zeilinger guruhi tomonidan eksperimental ravishda amalga oshirildi[16]. Keyinchalik kechiktirilgan tanlovni almashtirish testini oʻtkazish uchun qoʻllandi[17].
Ikki kubitdan tashqari chalkashlik — GHZ-holatlari va ularning amalga oshirilishi
Anton Zailinger koʻp zarrachalar chalkashlik sohasini ochishga hal qiluvchi hissa qoʻshdi[18]. 1990-yilda Daniel Grinberger va Michael Horne bilan birinchi boʻlib ikki kubitdan koʻproq chalkashlik ustida ishlagan[19]. Natijada paydo boʻlgan GHZ teoremasi (Grinberger-Xorn-Zeylinger qoidasi) kvant fizikasi uchun asosiy manba hisoblanadi[20].
GHZ holatlari koʻp zarrachalar bilan bogʻlanishning birinchi holatlari boʻlgan[21].
Nihoyat, 1999-yilda u ikkita zarrachadan tashqari chalkashlikning birinchi eksperimental dalillarini[22] va GHZ holatlari uchun kvant nolokalligining birinchi sinovini taqdim etishga muvaffaq boʻldi[23].
Kvant aloqasi, kvant kriptografiyasi, kvant hisoblash
1998-yilda (2000-yilda nashr etilgan) uning guruhi birinchi boʻlib chigal fotonlar bilan kvant kriptografiyasini amalga oshirdi[24].
Kvant chalkashligini optik kvant hisoblashiga ham qoʻlladi[25]. bir tomonlama kvant hisoblashning birinchi amaliyotini amalga oshirdi[26].
Zeilinger va guruhining katta masofalarga chalkashliklarni taqsimlash boʻyicha tajribalari Dunay daryosining turli qirgʻogʻida joylashgan laboratoriyalar oʻrtasida boʻsh joy va tolaga asoslangan kvant aloqasi teleportatsiyasidan boshlandi[27]..Kanar orollari oʻrtasidagi sinov natijasida sunʼiy yoʻldoshlar bilan kvant aloqasi mumkinligi muvaffaqiyatli namoyish etildi[10].
↑D. Bouwmeester, J. W. Pan, K. Mattle, M. Eibl, H. Weinfurter & A. Zeilinger, Experimental Quantum Teleportation, Nature 390, 575-579 (1997).
↑J.-W. Pan, S. Gasparoni, M. Aspelmeyer, T. Jennewein & A. Zeilinger, Experimental Realization of Freely Propagating Teleported Qubits, Nature 421, 721-725 (2003).
↑X.-S. Ma, T. Herbst, T. Scheidl, D. Wang, S. Kropatschek, W. Naylor, B. Wittmann, A. Mech, J. Kofler, E. Anisimova, V. Makarov, T. Jennewein, R. Ursin & A. Zeilinger, Quantum teleportation over 143 kilometres using active feed-forward, Nature 489, 269-273 (2012).
↑D. Bouwmeester, J.-W. Pan, M. Daniell, H. Weinfurter & A. Zeilinger, Observation of three-photon Greenberger-Horne-Zeilinger entanglement, Phys.
↑J.-W. Pan, D. Bouwmeester, M. Daniell, H. Weinfurter & A. Zeilinger, Experimental test of quantum nonlocality in three-photon Greenberger-Horne-Zeilinger entanglement, Nature 403, 515-519 (2000).
↑T. Jennewein, C. Simon, G. Weihs, H. Weinfurter & A. Zeilinger, Quantum Cryptography with Entangled Photons, Phys.
↑P. Walther, K.J. Resch, T. Rudolph, E. Schenck, H. Weinfurter, V. Vedral, M. Aspelmeyer & A. Zeilinger, Experimental one-way quantum computing, Nature 434 (7030), 169-176 (2005).
↑E. Knill, R. Laflamme & G. J. Milburn, A scheme for efficient quantum computation with linear optics, Nature 409, 46-52 (2001).