Aholi jon boshiga Xarid qobiliyati pariteti (XQP) ga koʻra yalpi ichki mahsulot (YaIM) deb maʼlum bir yil ichida mamlakat iqsodiyotida ishlab chiqarilgan barcha yakuniy tovarlar va xizmatlarning PXQP qiymatini oʻsha yil uchun oʻrtacha (yoki yil oʻrtasida) aholi soniga boʻlib chiqilgan koʻrsatkichga aytiladi. Bu jon boshiga nominal YaIM koʻrsatkichga oʻxshaydi, lekin har bir mamlakatdagi yashash qiymati bilan moslashtirilgan.
2019-yilda, dunyodagi barcha mamlakatlarning oʻrtacha bir kishiga toʻgʻri keladigan YaIM (XQP) miqdori taxminan 18,381 xalqaro dollarni tashkil etgan.
Hisoblash usuli
Bu sahifadagi aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot (YaIM) raqamlari XQP hisob-kitoblaridan kelib chiqqan. Bunday hisob-kitoblar XVJ va Jahon banki kabi turli tashkilotlar tomonidan tayyorlanadi. Bir necha tashkilotlar tomonidan bitta mamlakat uchun berilgan maʼlumotlar farqlanishi mumkin, shuning uchun ular ehtiyotkorlik bilan qoʻllanishi zarur.
Milliy boyliklarni taqqoslash koʻpincha nominal YaIM va jamgʻarmalar (faqat daromad emas) asosida amalga oshiriladi, ammo bu turli mamlakatlardagi yashash qiymatidagi farqlarni aks ettirmaydi; shuning uchun XQP asosida hisoblash davlatlarning yashash standartlari oʻrtasidagi farqlarni taqqoslashda ustunlik beradi. Chunki XQP mamlakatlarning nisbiy yashash qiymati va faqat valyuta kurslaridan foydalanish oʻrniga inflatsiya darajasini ham hisobga oladi, bu esa real daromadlardagi farqlarni yoʻq qilishi mumkin.
Shu sababli, aholi jon boshiga toʻgʻri keladigan YaIM (XQP) mamlakatning yashash darajasi koʻrsatkichi sifatida koʻriladi[1][2]. Chunki YaIMning kishi boshiga toʻgʻri keladigan koʻrsatkichi shaxsiy daromad oʻlchovi hisoblanmaydi.
Barcha raqamlar amaldagi xalqaro dollar bilan berilgan va eng yaqin butun songa yaxlitlangan.
Jadval dastlab har bir mamlakat yoki hududni ularning soʻngi mavjud yil maʼlumotlari bilan reytinglaydi va har qanday manbalardan qayta reytinglanishi mumkin.
Kishi boshiga toʻgʻri keladigan YaIM (joriy xalqaro dollar) boʻyicha mamlakat yoki hudud, suveren boʻlmagan davlat
Yevro hudud milliy hisob-kitoblarida yashirin iqtisodiy faoliyat qamrovini kengaytirish
Koʻplab Yevropa mamlakatlarida yashirin iqtisodiyotning ulushi sezilarli darajada, yalpi ichki mahsulotning (YaIM) 10 foizidan 40 foizgacha oʻzgaradi[9]. 2014-yildan boshlab, rasmiy statistika organi Eurostat Yevropa Ittifoqi aʼzolarini ayrim noqonuniy faoliyatlarni YaIM ning ulushiga kiritishni tavsiya qilib keladi[10][11][12].
Soliq boshpanalari uchun buzilgan YaIM
Turli joylarda kishi boshiga YaIM farq qilishiga koʻplab tabiiy iqtisodiy sabablar mavjud (masalan, neft va gazga boy joylar). Biroq, soliq boshpanalari yoki korporativ soliq boshpanalari, iqtisodiy maʼlumotlarni soxtalashtirishi va sunʼiy ravishda yuqori yoki oshirilgan kishi boshiga YaIM koʻrsatkichlaridan foydalanishi tobora koʻproq tan olinmoqda[13]. Global yurizdiksiyalarning deyarli 15 foizidan ortigʻi soliq boshpanalari ekanligi taxmin qilinadi[14]. Xalqaro valyuta jamgʻarmasi (IMF) tadqiqoti, global toʻgʻridan-toʻgʻri investitsiya oqimlarining 40 foizga yaqini, turli yurizdiksiyalarning YaIMiga katta taʼsir koʻrsatadigan „soxta“ tranzaksiyalar sifatida tavsiflanadi, deb taxmin qiladi[15].
3152 trillion—dunyodagi barcha xorijiy to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiya pozitsiyalarining deyarli 40 foizi—butunlay sun'iydir: bu haqiqiy faoliyatga ega bo‘lmagan bo‘sh korporativ qobiqlar orqali o‘tayotgan moliyaviy investitsiyalarni tashkil etadi. Bu investitsiyalar deyarli har doim mashhur soliq boshpanalari orqali o‘tadi. Sakkizta asosiy o'tish iqtisodiyoti—Niderlandiya, Lyuksemburg, Gonkong SAR, Britaniya Virgin orollari, Bermuda, Kayman orollari, Irlandiya va Singapur—dunyo bo‘yicha maxsus maqsadli subyektlarga investitsiyalarning 85 foizidan ortig‘ini qabul qiladi, ular ko‘pincha soliq sababli tashkil etiladi.
2017-yilda, Irlandiyaning iqtisodiy maʼlumotlari AQSh ning transmilliy korporatsiyalarining soliqdan qochish strategiyalari, shuningdek BEPS harakatlari bilan shu qadar buzildiki, Irlandiya YaIM (va YMM) statistikasi iqtisodiyotning ishonchli oʻlchovi sifatida amalda tark etildi va oʻrniga modifikatsiyalangan yalpi milliy daromad deb nomlangan yangi statistika yaratildi. Irlandiya dunyodagi eng katta korporativ soliq boshpanalaridan biridir.
Irlandiya, asosan, YaIMni o‘z iqtisodiyotini o‘lchashda ishlatishni to‘xtatdi. Va hozirgi tendensiyalar bo‘yicha Yevro hudud to‘liq ravishda shunga o‘xshash narsani ko‘rib chiqishi mumkin.
— Brad Setser, Council on Foreign Relations, "Ireland exports its Leprechaun", 25 Aprel 2018[16]
Katta transmilliy korporatsiyalarning global aktivlari va faoliyatining Irlandiya milliy hisob-kitoblariga ta'siri natijasida yuzaga kelgan statistik buzilishlar endi shu qadar kattalashdiki, Irlandiyaning YaIMning odatdagi ishlatilishini mazax qiladi.