Yer İyesi (Tatarca: Җир иясе veya Cir İyäse, Çuvaşça: Ҫĕр Ийĕ, Yakutça: Сир Иччи) – Türk, Altay ve Moğol mitolojilerinde arazi ve toprağın koruyucu ruhu. Cer (Çer) İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi de denir. Eşanlamlı olarak Orun (Orın, Urun, Urın) İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi tabiri de kullanılır. Moğollar Gazar Ezen derler. Toprağın koruyucu ruhudur.
Özellikleri
Her arazinin, her tarlanın farklı bir İye’si vardır. Oldukça iri cüsseli, uzun boylu ve geniş adımlar atan orta yaşlı bir kadın olarak betimlenir. Ekili tarlaları korur. Tarla İyesi adlı başka bir iye de benzer niteliklere sahiptir. Her yıl hasattan önce kurban verilir. Toprağın her karışında yaşar. Yılan kılığında toprağı korur. İnanca göre ayı isminin söylendiğini topraktan işitir. Çünkü “Er Kulaktu”/“Çir Kulaktı” (Yer Kulağı) onu duyar. Anadolu'da yerin kulağı vardır deyimi de bunu ifade eder. Ayının yaşadığı yer de toprak ve yeraltıdır. Yer sadece ayı ile değil, kurt, yılan ve benzeri tabu oluşturmuş canlılar hatta insan ile de iletişim kurabilir. Bu inanç yılan, kurt ve benzerleri için de geçerlidir. Sümerlerde de fısıldanan sözü rüzgarın işittiği ve alıp götürdüğü inancı vardır. Toprağın içinde hiçbir şeyi gizli tutmayacağı yönünde bir andı bulunduğu söylenir, bu nedenle gizlice öldürülüp toprağa gömülen herkesin bir biçimde yerinin bulunmasını sağlayacağı da ifade edilir. Bosna Hersek’te 20. Yüzyılda Avrupa'nın göbeğinde yaşanan soykırımda saklanan toplu mezarlar, mavi kelebekler sayesinde bulunmuştur. Mavi kelebeklerin beklenmedik sayıda çok görüldüğü yerlerde kazı yapıldığında mutlaka mezarlar çıkmıştır. Çünkü bu kelebekler Yavşan otu üzerine konmakta ve ondan beslenmekte, Yavşan ise mezarların toprağa saldığı organik maddelerin bol bulunduğu yerlerde büyümektedir.
Yer Ana
Yer İyesi'nin dişi biçimidir.
Diğer Dillerde
Tuvaca: Чер Ава
Özbekçe: Yer Ona
Tatarca: Җир Әни / Ана veya Cir Ana
Kazakça: Жер Ана
Çuvaşça: Ҫĕр Анне veya Ҫĕр Абай
Başkurtça: Ер Апай
Yakutça: Сир Ий̃э
Türkmence: Ýer Ene veya Ýer Eje
Uygurca: يەر ئانا
Osmanlıca: ير آنا
Kırgızca: Жер Эне
Hakasça: Чир Ине veya Чир Иӌе
Balkarca: Джер Ана
Gagauzca: Yer Ana
Yer Ata
Yer İyesi'nin eril biçimidir.
Diğer Dillerde
Tuvaca: Чер Ата
Özbekçe: Yer Ota
Tatarca: Җир Әти / Ата veya Cir Ata
Kazakça: Жер Ата
Çuvaşça: Ҫĕр Атте veya Ҫĕр Ашшĕ
Başkurtça: Ер Атай
Yakutça: Сир Аҕа
Türkmence: Ýer Ata
Uygurca: يەر ئاتا
Osmanlıca: ير آتا
Kırgızca: Жер Ата
Hakasça: Чир Аба veya Чир Ада
Balkarca: Джер Ата
Gagauzca: Yer Ata
Kır İyesi
Kır İyesi (Tatarca: Qır İyäsi veya Qır Atası) benzer özellikleri nedeniyle Yer İyesi ile bağlantılı bir varlıktır. Türk, Tatar ve Altay halk inancında kır (veya bozkır) ruhudur. Gır İyesi veya Yazı (Cazı) İyesi olarak da söylenir. Moğollar Dala (Dele) Ezen derler. Uzun elli, uzun kollu, uzun parmaklı, yarı insan yarı yarı ağaç görünümlüdür. Tek ağaçlarda veya çalılarda yaşar. Kırları korur. Kırlarda başı derde giren insanlara yardım eder. Ona ekmek kırıntıları ve bir demet ekin saçı olarak verilir. Sözcük aynı zamanda boz, gri renk anlamına da gelir.
Bağlantılı Varlıklar
Kır Anası: Kır İyesinin yaşlı bir kadın görünümünde olan dişil biçimidir.
Kır Atası: Kır İyesinin ihtiyar bir adam görünümündeki eril biçimidir.
Etimoloji
(Yer/Cer/Çer) kökünden türemiştir. Toprak. Yeryüzü, dünya. Yerleşmek fiili ile düşünüldüğünde, üzerinde yaşanan alan demektir. Yerçi/Yirçi rehber anlamına gelir.
