II. Tahmasb'ın yeniden Safevi tahtına çıkması, 1729'da II. Tahmasb'ın generali Nadir Han ile Afgan Aşraf Hotaki arasında meydana gelen bir dizi savaş sonucunda mümkün oldu. II. Tahmasb sözde tahtta olmasına rağmen, asıl güç Nadir Han'ın elinde toplanmıştı. Afganlar ise Safevi imparatorluğunun topraklarının büyük bir kısmından kalıcı olarak kovuldu ve bir süre sonra Nadir onlara boyun eğdirdi.
İsfahan'ın işgali ve Tahmasb'ın Şah olması
1722'de Safevi İmparatorluğu derin bir kriz içindeydi. Ülkenin ekonomik sisteminin çökmesine paralel olarak isyanlar imparatorluğu kasıp kavurdu. Ayrıca bundan yararlanan Afganlar, önce Afganistan'daki Safevi egemenliğini kaldırmışlar ve imparatorluğun orta bölgelerine doğru yürüyüşe geçmişlerdir. Mart 1722'de başkent İsfahan kuşatıldı.
Gulnabad Muharebesi Planı
Afganların İsfahan'a ilerlemesini engellemek için iki tarafın orduları Gulnabad denilen yerde karşılaştı.[a] Safevi ordusu üç kısma ayrıldı: sağ kanat, sol kanat ve merkez. Kanatlarda 30.000 süvari toplandı. Sağ kanat Rüstem Han tarafından, sol kanat ise Muhammedgulu Han Şamlı tarafından komuta edildi. Merkezde piyade ve topçular vardı. Arap hakimi, Arap atlılarına da önderlik etti. Afgan ordusu, merkezde en güçlü savaşçılar olacak şekilde 4 grup halinde düzenlendi. Sağ kanatta İmanullah Han'ın askerleri, sol kanatta ise Zerdüşt askerler sıralanmıştı. Arkada zenburekçiler vardı. Savaş, Safevi ordusunun sağ kanadının Afganlara karşı başarılı bir saldırısıyla başladı. Bundan cesaret alan Arap hakimi, sol kanattan Afgan ordusuna doğru ilerledi. Afganların sol kanadı ezildi ve Arap hakiminin müfrezesi Afgan karargahına ulaştı. Ancak askerler safları bozdu ve ganimet toplamakla meşguldü. Afganlar dağılmış süvarileri görüp onlara saldırdı ve Safevi topçuları etkisiz hale getirildi. Bundan sonra Afgan topçuları Safevi piyadelerine ateş açtı. Safevi ordusu top ateşiyle geri çekildi. Afganlar kazandı.[2] Böylece Mart 1722'de başkent İsfahan kuşatıldı. 8 ay süren kuşatma sonunda kentte şiddetli bir açlık baş göstermiş, insanlar yiyecek bulmak için sokak hayvanı dahi bulamamışlardır. Şehrin dışındaki Safevi generallerinden birinin önerisi üzerine şehzadelerden Tahmasb Mirza kuşatmayı yarıp kaçtı. Bir süre sonra Şah Sultan Hüseyin, Afgan komutan Mir Mahmud Hotaki'ye teslim oldu. Teslim olma şartları arasında hanedan üyelerinin hayatlarına dokunmamak, eski Şaha saygı göstermek vb. gibi gereksinimler vardı. Karşılığında Hüseyin, şahlık tacını Mir Mahmud'un başına koyar ve onu Şah ilan eder. Bunun üzerine şehirden kaçmayı başaran 18 yaşındaki oğlu Tahmasb Mirza kendini Şah ilan etti.[3]
İmparatorluğu yeniden kurma girişimleri
Tahmasib kendini Şah ilan ettikten sonra Feteli Han Kaçar'ın etkisi altına girdi. Zayıf bir kişilik olan II. Tahmasb, Feteli Han Kaçar'ın etkisini zayıflatmaya çalıştı, ancak başarılı olamadı. O dönemde Safevi imparatorluğunun toprakları Rus, Osmanlı ve Afgan güçleri tarafından işgal edilmişti ve bu 3 güce karşı başarılı bir mücadele yürütmek çok zor bir hedef gibi görünüyordu. Ancak Feteli Han Kaçar, Afganların ve Osmanlıların birbirleriyle savaşıyor olmasından yararlanmanın mümkün olduğunu düşündü. Nitekim artan Afgan-Osmanlı rekabeti, bu güçlerin gözünde bir tehdit oluşturması açısından II. Tahmasb'ı daha da uzaklaştırdı. Askerî harekât başlatan II. Tahmasb ve Feteli Han, önce Horasan'da ayaklanan Melik Mahmud'a karşı sefer başlattı. Bu sefer sırasında Malik Mahmud'un yenilgisiyle birlikte II. Tahmasb, Nadir'le tanıştı. Feteli Han, II. Tahmasb ile Nadir arasındaki yakınlaşmadan endişeliydi, çünkü muhtemelen II. Tahmasb, Nadir Feteli Han'a onu dengelemenin bir yolu olarak değer veriyordu. İkili arasındaki ilişki de gergindi. Sonunda Nadir, Feteli Han'ı alt etmeyi başarır ve Feteli Han'ın kuşatma altındaki Melik Mahmud'a gönderdiği mektup ele geçirilir. Bu mektubun aslında Feteli Han tarafından yazılıp yazılmadığı tartışmalıdır. Ama sonunda bu olay Nadir'in tüm isteklerine karşı olmasına rağmen Feteli Han'ın öldürülmesiyle sonuçlanır. Bundan sonra Kasım 1726'da Melik Mahmud da yenildi ve Nadir, Horasan mebusluğuna getirildi.
Bundan sonra Nadir'in nüfuz alanına giren II. Tahmasb, ondan kurtulmaya çalıştı, ancak başarısız oldu ve bunu kabul etmek zorunda kaldı.
Tahmasibgulu Han ile II. Tahmasb arasındaki çatışmanın ardından II. Tahmasb, İsfahan'a sefer yapılmasında ısrar eder. Ancak Tahmasibgulu han, Safevi devletini yeniden birleştirmenin ilk adımı olarak Afganlarla savaşmayı seçer. Abdaliler, birbiriyle savaşan iki Afgan kabilesinden ilk kurbanlar olarak seçilir. Çünkü bölünmüşlerdi ve uzun yıllardır birbirleriyle savaş halindeydiler. Herat'a yürüyüşün arifesinde, Nadir ile Tahmasb arasındaki "işbirliği" ilişkilerine Sabzavar olayıyla yeni bir darbe indirilir. Bilindiği gibi Tahmasib, bakanlarının tavsiyesi üzerine Nadir ile birlikte Herat'a yürümeyi reddederek Mazenderan'a gitme niyetini dile getirdi ve tabii ki Abdallılara karşı kuvvetlerini Nadir komutasında göndermeyi kabul eder. Ancak Nadir, kendisine düşman olan bakan ve diğer yetkililerin ordu içinde kendisine (Nadir) itaatsizlik etme fikrini yaydığını öğrenince Herat'a ilerlemek için fikrini değiştirerek Meşhed'e döner. Tahmasib'in Nadir'e dost olan Bugayri Türklerine saldırmasına üzülen Nadir, Tahmasib'e Abdalların Biyarjumend bölgesinin saldırısını önlemek için ilerlediğini haber vererek bu eylemi durdurup ona Afganlara karşı savaşda (Nadira) yardım etmesi için haber gönderdi. Cevap olarak Nadir, Sabzavar'a geri çağrıldı ve yol boyunca Tahmasb'ın Horasan'ın her yerine mesajlar göndermesine ve Nadir'in emir ve emirlerine uyulmaması gerektiğini ima etmesine tanık oldu. Sanki bu yetmezmiş gibi Sabzavar'ın kapılarının yüzüne kapandığını gören Nadir radikal bir tavır alarak şehri ateşe verdi. Şehrin teslim edilmesinden sonra Nadir-Tahmasb ilişkileri yeni bir karakter kazanır. İki gün sonra Nadir, prensi hapiste olanlar gibi özel bir müfrezeyle birlikte Meşhed'e gönderir. Tahmasibgulu han, Mayıs 1729'da II. Tahmasb ile birlikte Meşhed'den ayrıldı. "Tarihi-Nadir" den bilindiği üzere Tahmasibgulu Han, Kafir Kale Muharebesi'nde Abdallarla yaptığı bir savaşta Afgan liderlerinden birinin kafasını bizzat kesmiştir; Abdaliler, Kusiya yakınlarında büyük bir kayıp verdiler, tüm cephanelerini attılar ve Herat'a doğru yola çıktılar. Ribati-Paryan'daki yenilginin ardından Allahyar Han, Tahmasibgulu Han'ın kampına bir haberci göndererek barış teklif etti; ancak Tahmasibgulu han, Allahyar han ve generallerinin kendisine şahsen gelmesi konusunda ısrar ediyor. Allahyar Han, Zülfügar'ın yardımına geldiğini duyunca barış fikrinden vazgeçti. Sonuç olarak Tahmasibgulu Han, her iki Abdal liderine karşı bir zafer kazandıktan sonra, Tahmasibgulu Han'a gelen Afgan generaller yaptıklarından dolayı özür dilediler ve Gilzailere karşı mücadelede İranlılara boyun eğeceklerini ve hatta onlarla işbirliği yapacaklarını ilan ettiler. O sırada Tahmasib ve bakanları Abdaliler'in önerilerini kabul etmeye karşıydılar, ancak Tahmasibgulu Han barışı kabul etti. Ertesi sabah Abdali reisleri büyük hediyelerle Tahmasibgulu Han'ın çadırına gelirler ve aba ile ödüllendirilirler. Abdali generallerinden bazıları II. Tahmasb'n hizmetine girdi ve Abdaliler'in lideri Allahyar Han, Herat'ın hakimi olarak resmen onaylandı.
İran'daki Afgan Şahı Eşref, muzaffer seferleri hakkında şimdiden endişelenmeye başlıyor. Eşref, birliklerini Horasan'a Nadir üzerine gönderir. 30 Eylül 1729'da Eşref'in birlikleri Mehmandost Nehri kıyısındaki savaşta (Damğan Muharebesi) yenildi.[4] Bu parlak zaferle Nadir, ülkeyi yabancılardan temizleme mücadelesine başlar. Eşref'in birlikleri Tahran'a doğru çekiliyor ve oradan da İsfahan'a doğru ilerliyor. Nadir'in Afganlarla hesaplaştıktan sonra Azerbaycan üzerine yürüyeceğini anlayan Osmanlı padişahı, Eşref'in yardımına büyük bir ordu gönderir.
Nadir ve Eşref arasında belirleyici savaş 13 Kasım 1729'da İsfahan yakınlarındaki Murçehort adlı yerde bir savaş olur. Murçehort, İsfahan'ın 55 km kuzeyinde bulunuyordu ve bu savaşı kim kazanırsa kazansın başkenti kolayca ele geçirecekti.
Nadir mücadelenin ilk anlarından itibaren top atışlarını tercih etti. Topçuların başında bulunan Amir han'a verilen emirle, merkezdeki Afgan kuvvetleri ağırlıklı olarak vuruldu. Tarihçi Samnani'ye göre, önceki yıllarda bir Afgan savaşçısı Murjekhort Muharebesi'nde 100 kızılbaş savaşçısını alt edebiliyorsa, bir kızılbaş savaşçısını bin Afgan savaşçıyı yenebilirdi.[5] Nadir'in piyadeleri, Afganların top ve zenburek ateşine rağmen Afgan hatlarına ulaşmayı başardı. Kızılbaş ordusunun ısrarı sonucunda Eşref'in topları ele geçirildi ve top desteğinden mahrum bırakıldı. Afganlara yardıma gelen Osmanlı savaşçılarından bazıları esir alındı. Ancak yakalanan savaşçılar, savaştan sonra serbest bırakıldı.[6]
Tarihçi Babayinin'e göre Afgan birlikleri savaş alanında mallarını bırakıp kaçtıktan sonra Kızılbaş ordusu onları yağmalamaya başladı. Ancak savaştan önce Nadir Han, böyle bir eyleme izin verilmemesi konusunda kesin bir emir verdi. Bu manzarayı tepeden izleyen Nadir, 8.000 süvariden oluşan yedek kuvvete yağmacıları meydandan uzaklaştırma emri verdi. Toplanan orduya seslenen Nadir, bazı yağmacıları cezalandırdı ve 10 yıl geçse bile Afganlara ait malları bulunan herkesin idam edileceğini duyurdu. Bütün askerler topladıkları şeyleri teslim ettiler. Nadir, toplanan değerli eşyaları ateşe verdi.[7] Nadir Han, Aligulu Bey Afşar'a kaçan Afganları takip etmesini emretti.
Eşref liderliğindeki hayatta kalan Afganlar, İsfahan'a kaçtı. Eşref'in yenilgi haberini duyan İsfahan halkı silahlanarak şehirdeki Afgan garnizonunu imha etti. Şehre giren Eşref, şehirde kalmanın tehlikeli olduğunu anlamış ve bu nedenle, yıllar boyunca halktan topladığı serveti taşımak için hayvanların bulunmasını emretmiştir. Bu amaçla yaklaşık 300 deve ve çok sayıda katır toplandı. Şehirden ayrılarak Şiraz'a doğru yola çıkan Eşref buna çok sinirlendi ve veziri İsfahan'daki bütün evleri yakması için geri gönderdi. Afganların dönüşünü gören İsfahan halkı yeniden silaha sarıldı. Şehirdeki kargaşayı gören Afganlar, Nadir'in birliklerinin çoktan şehre girdiğini düşünerek geri döndüler.[8] Eşref, birkaç Safevi prensini yanında Şiraz'a götürdü.
Nadir alkışlarla şehre girer ve kendi elleriyle Safevi tacını Şah Tahmasb'ın başına koyar. Nadir biraz geçtikten sonra Afganların peşine düşmek için birliklerini Fars eyaletine gönderir. Zargan savaşında hükümdarları Eşref, Afgan savaşçılarla birlikte öldürüldü.[9][10]
Böylece 1722'de İsfahan'ın Afganlar tarafından alınmasıyla kaldırılan Safevi tahtı yeniden kurulmuş oldu. Afganlar yenildilerse de Safevi topraklarının bir bölümünü işgal etmiş olan Osmanlı Devleti ve Rus İmparatorluğu ile mücadele bir süre daha devam edecekti.
II Tahmasb'ın başkente girişi
İsfahan halkı, Afganların kovulmasını büyük bir sevinçle kutladı. 16 Kasım 1729'da Nadir Han, ordusuyla birlikte törensel bir şekilde İsfahan'a girdi. "Alam Ara-ye Naderi" ye göre İsfahan halkı 3 gün kutladı. Nadir'in emriyle şehirde kalan Afganların mallarına el konularak Murcçehort'taki seçkin asker ve generallere dağıtıldı.
Şah II. Tahmasb, 29 Kasım 1729'da İsfahan'a girdi. Kaynaklara göre şehrin tüm halkı şahın pivazına gitmiştir. Caharbağ'a giden 2 millik yola zeminler, halılar ve zerli kumaşlar döşendi. Şah Tahmasb uzakta görününce Nadir atından indi ve onu karşılamaya geldi ve onu selamladı. Hezarcirib bahçesine birlikte gelen Nadir ve Şah Tahmasb geceyi orada geçirdiler. Ertesi sabah yola çıktılar ve Şah bahçesi olan Caharbağ'a vardılar. Şah Tahmasb buradan saraya gitti.
İktidardan devrilmesi
Tahmasibgulu Han, Horasan'daki isyanı bastırırken, II. Tahmasb, azalan prestijini artırmak için Osmanlılara karşı askeri operasyonlara başladı. Harekâtta yenilen II. Tahmasib, Horasanda olan Nadir Han'ın itirazlarına rağmen Osmanlı Devleti ile barış antlaşması imzalamak zorunda kaldı.[11] Bu anlaşmaya göre Safevi devleti, Aras'ın kuzeyindeki Safevi topraklarını Osmanlılara devretmeyi kabul etti. . Ancak Horasan'daki isyanı bastırıp geri dönen Tahmasibgulu Han, II. Tahmasb'ı tahttan indirdi ve yerine oğlu Abbas Mirza'yı Şah III. Abbas olarak Şah ilan etti.[12] Şah III. Abbas, Şah ilan edildiğinde 1 yaşında bile değildi.[13]
^ Safevi ordusunun komutanlarından Kartlili Rüstem Han ve Fransız askeri Philippe Colombe de bu savaşta hayatını kaybetti.[1]
Kaynakça
^Lang, David Marshall (1952). "Georgia and the Fall of the Ṣafavī Dynasty". Bulletin of the School of Oriental and African Studies. 14 (3): 537-538. doi:10.1017/s0041977x00088492.
^A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East, ed. Spencer C. Tucker, (ABC-CLIO, 2010), s.726.
^Əliyarlı, Süleyman (1996). Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı.
^Ferrier, J. P. (1858). History of the Afghans. Murray. s. 61. Erişim tarihi: 30 Eylül 2010. J.P.Ferrier.
^Samnani Panahi. Tarix-e nezami və siyasi-ye doura-e Nader şah Əfşar. Tahran.|erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım)
^Michael Axworthy (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant,p. 203. I. B. Tauris
^Gulam Rıza Ali Babayi. Tarix-e Ərtəş-e İran əz həxamənşi ta əsr=e Pəhləvi. Tahran.|erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım)
^Sayks P. Tarix-e İran. Tahran.|erişim-tarihi= kullanmak için |url= gerekiyor (yardım)
^Michael Axworthy (2009). The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant, s. 131. I. B. Tauris
