Ang Yidis (ייִדיש, yidish) ay isang wikang Hermaniko na sinasalita ng mahigit-kumulang tatlong milyong tao sa daigdig, karamihan mga HudiyongAshkanazi. Bago ng Sho’a mayroon itong mahigit-kumulang 12 milyon mananalita, ang pinakamarami sa Silangang Europa.
Ang mismong pangalang yidish ay ang Yidis ng "Hudyo" (ikompara sa jüdisch ng Aleman) at maaaring pinaikling anyo ng yidishtaytsh (ייִדיש־טײַטש), o “Alemang Hudyo”.
Bagaman ginagamit nito ang parehong alpabeto tulad ng Ebreo, gumagamit ang Yidis ng ilang diagraphs pati na rin ng mga titik na binago ng mga tandang dyakritiko, lahat na itinuturing na mga hiwalay na titik sa palabaybayang Yidis. Buo ang pagkakaiba ng Yidis sa Ebreo, kasama na sa ponolohiya at gramatika. Kapag dalawang anyo ng titik ang nailalarawan, ang pangalawang anyo (sa kaliwa) ang tinatawag na malaki at ang anyong ginagamit sa dulo ng mga salita. Di-tulad sa Ebreo, na karaniwang mga katinig lang ang sinusulat, sinusulat nang buo ang mga patinig sa Yidis, gamit ang mga titik alef, vov, yud, at ayin (tingnan sa ibaba).
Ang alpabetong Yidis:
Hugis
Transkripsiyong YIVO
Pangalan
Mga puna
א
(walang transkripsiyon)
shtumer alef
Sinusulat bago ng simulaing י at ו kung tungkulin nila maging patinig
אַ
a
pasekh alef
אָ
o
komets alef
ב
b
beys
בֿ
v
veys
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ג
g
giml
ד
d
daled
ה
h
hey
ו
u
vov
וּ
u
melupm vov
Ginagamit lamang kung katabi ng ו o kung bago mag-י
ז
z
zayen
ח
kh
khes
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ט
t
tes
י
y, i
yud
y kung katabi ng patinig; kung hindi, i
יִ
i
khirik yud
Ginagamit lang kapag katabi ang isang patinig
כּ
k
kof
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
כ ך
kh
kof, lange kof
Ginagamit ang malaking kof sa dulo ng salita
ל
l
lamed
מ ם
m
mem, shlos mem
Ginagamit ang shlos mem sa dulo ng salita
נ ן
n
nun, lange nun
Ginagamit ang malaking nun sa dulo ng salita
ס
s
samekh
ע
e
ayin
פּ
p
pey
Di-tulad ng fey, hindi nagpapalit-anyo sa dulo ng salita
פֿ ף
f
fey
Ginagamit lamang ang pangalawang anyo sa dulo ng salita
צ ץ
tz
tsadek, lange tsadek
Ginagamit ang malaking tsadek sa dulo ng salita
ק
k
kuf
ר
r
reysh
ש
sh
shin
שׂ
s
sin
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
תּ
t
tof
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
ת
s
sof
Ginagamit lamang sa mga salitang may pinagmulang Semitiko
Gumagamit din ng ilang diagraph ang Yidis:
Hugis
Transkripsiyong YIVO
Pangalan
װ
v
tsvey vovn
זש
zh
zayen-shin
טש
tsh
tes-shin
ױ
oy
vov yud
ײ
ey
tsvey yudn
ײַ
ay
pasekh tsvey yudn
Isang katangian ng baybaying Yidis ang pagbaybay ng mga salitang nagmula sa Ebreo tulad ng pagbaybay nito sa Ebreo mismo. (Bagaman sa mga lathalang Sobyet, sinusulat ang lahat ng mga salita ayon sa mga panutong Yidis.)
Sa buong artikulong ito, ginagamit ang transkripsiyong YIVO kasama ng alpabetong Yidis.
Gramatika
Mga pantukoy
Panlalaki
Balaki
Pambabae
Pammaramihan
Palagyo
דער der
דאָס dos
די di
די di
Akusatibo
דעם dem
דאָס dos
די di
די di
Datibo
דעם dem
דעם dem
דער der
די di
אן an ang pantukoy na indefinite bago ng salitang nagsisimula sa patinig at א a sa lahat ng iba pang kaso.
Mga panghalip
Unang Panauhan
Ikalawang Panauhan
Ikatlong Panauhan
Pang-isahan
Pammaramihan
Pang-isahan
Pammaramihan
Panlalaki
Balaki
Pambabae
Pammaramihan
Palagyo
איך ikh
מיר mir
דו du
איר ir
ער er
עס es
זי zi
זײ zey
Akusatibo
מיך mikh
אונדז undz
דיך dikh
אײַך aykh
אים im
עס es
זי zi
זײ zey
Datibo
מיר mir
אונדז undz
דיר dir
אײַך aykh
אים im
אים im
איר ir
זײ zey
Mga pandiwa
Pagbanghay
Binabanghay ang mga pandiwang Yidis ayon sa person at bilang. Binabanghay ang panahong kasalukuyan nang ganito:
קױפֿן koyfn ‘bili’
פֿארלירן farlirn ‘mawala’
איך ikh
קױפף koyf
פֿארליר farlir
דו du
קױפֿסט koyfst
פֿארלירסט farlirst
ער er/זי zi/עס es
קױפֿט koyft
פֿארלירט farlirt
מיר mir
קױפֿן koyfn
פֿארלירן farlirn
איר ir
קױפֿט koyft
פֿארלירט farlirt
זײ zey
קױפֿן koyfn
פֿארלירן farlirn
Hindi na ginagamit sa Yidis, di-tulad ng Aleman, ang binabanghay na pangnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Irregular ang pagbanghay sa hobn at zayn.
האָ1489;ן hobn
זײַן zayn
איך ikh
האָב hob
בין bin
דו du
האָסט host
ביסט bist
ער er/זי zi/עס es
האָט hot
איז iz
מיר mir
האָבן hobn
זײַנען zaynen
איר ir
האָט hot
זײַט zayt
זײ zey
האָבן hobn
זײַנען zaynen
Halimbawa, ang pagnagdaang panahunan ng איך קױף ikh koyf ‘bumibili ako’ ay איך האָב געקױפֿט ikh hob gekoyft ‘bumili ako’, at ang pagnagdaang panahunan ng איך קום ikh kum ‘dumarating ako’ ay איך בין געקומען ikh bin gekumen ‘dumating ako’.
Pangnagdaang pandiwari
Ekstensibo ang paggamit ng pangnagdaang pandiwari sa Yidis. Binubuo ng karamihan ng mga pandiwa (pandiwang mahihina) ang kanilang pangnagdaang pandiwari sa pagdagdag ng -גע at ט- sa stem, hal. געקױפֿט gekoyft ‘binili.’ Gayunman, may isa rin pangkat ng mga padiwa, mga tinatawag na pandiwang malalakas, na binubuo ang pangdagdaang pandiwari gamit ng -גע at נ-, at kasama ng pagbabago ng patinig, hal. געהאָלפֿן geholfn ‘tinulungan’ mula sa stem na -העלפֿ helf- ‘tulungan.’ Hindi mahuhula ang pag-iba ng patinig at kinakailangan itong isaulo.
Walang paraan para matiyak mula sa anyong pawatas kung ang isang pandiwa ay malakas o mahina.
Mga panahon
Hindi na ginagamit sa Yidis ang pagnagdaang panahunan; ginagamit na sa halip ang pangnagdaang pandiwari, binubuo ng mga angkop na anyo ng האָבן hobn o זײַן zayn at ng pagnagdaang pandiwari ng pandiwa. Ilang mga pandiwa ang ginagamit ang האָבן ‘hobn’, habang ang iba naman ay ang ginagamit ang זײַן ‘zayn’.