Vavilonska astronomija/Babilonska astronomija je skup astronomskih teorija i metoda koje su razvijene u drevnoj Mesopotamiji, današnjem Iraku, gde su se nalazile stare zemlje Sumer, Akad, Vavilonija i Haldeja. Ovde razvijana astronomija beše osnova grčke i helenističke astronomije, klasične indijske, islamske i srednjovekovne evropske astronomije^[1]

Začetak zapadne astronomije se može naći u Mesopotamiji. U Sumeru je oko 3500 - 3000. pne. nastalo klinasto pismo. Sumerci su se bavili samo osnovnim oblikom astronomije, ali će značajno uticati na sofisticiranu astronomiju Vavilonaca. Sa Sumerima počinje astralna teologija, koja je planetarnim bogovima dala značajnu ulogu u mesopotamskoj mitologiji i religiji. Oni su takođe koristili seksagesimalni pozicioni brojni sistem (sa osnovom 60 umesto 10), kojim je bilo jednostavnije beležiti vrlo velike i male brojeve. Današnji običaj deljenja kruga u 360 stepeni od po 60 minuta je počeo sa Sumeranima (videti i Vavilonski brojevi i Vavilonska matematika).

Tokom 8. i 7. veka pne., vavilonski astronomi su razvili novi empirijski pristup astronomiji. Počeli su proučavati filozofiju idealne prirode svemira i počeli koristiti unutrašnju logiku (dokaz doslednosti) unutar svojih prediktivnih planetarnih sistema. Ovo je bio značajan doprinos astronomiji i filozofiji nauke, zbog čega su ovaj pristup, dalje razvijan u grčkoj i helenističkoj astronomiji, neki proučavaoci nazvali "prvom naučnom revolucijom"^[2].

Klasični grčki i latinski izvori često koriste termin "Haldejci" za astronome iz Mesopotamije, koji su zapravo bili sveštenici-pisari, specijalizovani za astrologiju i druge oblike proricanja.

Pod starovavilonskom astronomijom se misli na nauku iz perioda tokom i posle Prve vavilonske dinastije (pribl. 18-16. v. pne.) i pre Neovavilonskog carstva (7. v. pne.).

Vavilonci su bili prvi koji su shvatili da su astronomske pojave periodične i koji su primenili matematiku za njihovo predviđanje. Tablice iz ovog perioda dokumentuju korišćenje matematike na varijacije u dužini obdanice tokom solarne godine. Stoleća osmatranja nebeskih pojava su zabeležena u nizovima kuneiformnih tablica, poznatih kao Enûma Anu Enlil. Najstariji sačuvani značajni astronomski tekst je Tablica 63, Amisadukina Venerina tablica, koja popisuje prve i poslednje vidljive izlaske Venere u periodu od oko 21 godine. To je najstariji dokaz da su planetarni fenomeni prepoznati kao periodični.

Tekst MUL.APIN sadrži kataloge zvezda i sazvežđa, uz sheme za predviđanje helijakalnih izlazaka i zalazaka planeta, dužine obdanice merene vodenim satom, te gnomon, senke i interkalacije. Vavilonski tekst GU ređa zvezde u "niske" koje leže duž deklinacionih krugova i time mere rektascenzije tj. vremenske intervale, takođe navode zenitalne zvezde, koje su isto razdvojene datim razlikama u rektascenziji.^[3] Postoje deseci klinastih mesopotamskih tekstova sa realnim osmatranjima pomračenja, uglavnom iz Vavilonije

Pod neovavilonskom astronomijom se podrazumeva astronomija koju su razvijali haldejski astronomi tokom neovavilonskog, seleukidskog i partskog perioda mesopotamske istorije. Neovavilonsko carstvo je osnovao Nabopolasar (626. pne. - ?), ali još u vreme asirske prevlasti i kralja Nabonasara (747-734. pne.) značajno je porastao kvalitet i učestalost babilonskih osmatranja. Sistematsko beleženje ominoznih (znamenskih) fenomena u astronomskim dnevnicima započetim u ovo vreme je omogućilo npr. otkriće 18-godišnjeg ciklusa pomračenja (saros). Egipatski astronom Ptolomej (2.st. n.e.) je kasnije postavio početak ere na Nabonasarovu vladavinu, jer je smatrao da u to doba počinju najstarija upotrebljiva osmatranja.

Poslednje faze u razvoju Babilonske astronomije su se odigrale tokom Seleukidskog carstva (323-60. pne.). U trećem veku pne. astronomi su počeli koristiti "tekstove ciljne godine" za predviđanje planetarnih kretanja. Ovi tekstovi su bili kompilacije zapisa ranijih osmatranja, na osnovu kojih su se trebala naći opetovana događanja ominoznih pojava za svaku planetu. Negde u to doba, ili malo kasnije, astronomi su napravili matematičke modele koji su im omogućavali da direktno predviđaju ove pojave, bez konsultovanja zapisa iz prošlosti.

Većina haldejskih astronoma se bavila isključivo efemeridama, a ne teorijom. Prediktivni babilonski planetarni modeli su obično bili strogo empirijski i aritmetički; obično nisu uključivali geometriju, kosmologiju ni spekulativnu filozofiju, kao kasnija grčka astronomija u svojim modelima,^[4] mada su se babilonski astronomi bavili filozofijom u vezi idealne prirode ranog svemira.^[2] Među doprinosima haldejskih astronoma u ovom periodu su: otkriće ciklusa pomračenja (ciklusa saros) i mnoga precizna astronomska osmatranja.

Poznati su sledeći haldejski astronomi, koji su sledili ovaj model: Naburimanu (negde u periodu 6-3. v. pne.), Kidinu (umro 330. pne.), Beros (3. v. pne.) i Sudines (oko 240. pne.). Zna se da su oni imali značajan uticaj na grčkog astronoma Hiparha i rimsko-egipatskog Ptolomeja, a takođe i na druge helenističke astronome.

Glavni članak: Seleuk iz Seleukije

Jedini haldejski astronom za koga se zna da je podržavao heliocentrički model kretanja planeta, bio je Seleuk iz Seleukije (rođen 190. pne.)^[5][6][7] Seleuk je poznat iz Plutarhovih zapisa, podržavao je heliocentričku teoriju, po kojoj se Zemlja okreće oko svoje ose i istovremeno oko Sunca. Plutarh tvrdi da je Seleuk čak i dokazao ovu teoriju, ali nije poznato koje je argumente koristio.

Prema Luću Rusou, njegovi argumenti su verovatno bili povezani sa fenomenom plima^[8]. Seleuk je ispravno teoretisao da plime izaziva Mesec, mada je verovao da u interakciji posreduje Zemljina atmosfera. Opazio je da plime variraju u vremenu i snazi u različitim delovima sveta. Prema Strabonu (1.1.9), Seleuk je bio prvi koji je tvrdio da plime potiču od Mesečevog privlačenja i da vrhunac plima zavisi od Mesečevog položaja u odnosu na Sunce.^[9]

Prema Bartel Leendert van der Waerden-u, Seleuk je mogao dokazati heliocentričku teoriju određivanjem konstanti geometrijskog modela za nju i razvijanjem metoda za izračunavanje položaja planeta korišćenjem ovog modela. Mogao je koristiti trigonometrijske metode dostupne u njegovo vreme, jer bio je Hiparhov savremenik^[10].

Mnoga dela starogrčkih i helenističkih pisaca (među njima astronoma, matematičara i geografa) su sačuvana do danas, ili su bar neki aspekti njihovog rada danas poznati preko kasnijih referenci. Za razliku od njih, dostignuća ranijih, bliskoistočnih, civilizacija na tim poljima su dugo bila zaboravljena. Od otkrića glavnih arheoloških lokaliteta u 19. veku, nađeni su mnogi klinasti zapisi na glinenim tablicama, neki su se odnosili na astronomiju. Od tada je postalo jasno da je grčka astronomija bila pod jakim uticajem Haldejaca. Najbolje dokumentovane pozajmice su one kod Hiparha (2. v. pne.) i Klaudije Ptolomej (2. v. n.e.).

Mnogi proučavaoci se slažu da su Grci verovatno saznali za Metonski ciklus od vavilonskih pisara. Meton, grčki astronom iz 5. st. pne., razvio je lunisolarni kalendar na osnovu činjenice da je 19 solarnih godina skoro jednako 235 lunarnih meseci; ta činjenica je Vaviloncima već bila poznata.

Eudoks iz Knida je u 4. v. napisao knjigu o nepokretnim zvezdama. Njegov opis mnogih sazvežđa, naročito dvanaest znakova zodijaka, sumnjivo je sličan vavilonskim originalima. U sledećem veku, Aristarh sa Samosa je upotrebio saros, ciklus pomračenja vavilonskog porekla, da odredi dužinu godine. Ipak, svi ovi primeri ranog uticaja su pretpostavljeni, a lanac prenosa nije poznat.

Franz Xaver Kugler je 1900. ukazao da je Ptolomej u svom Almagestu ustvrdio da je Hiparh poboljšao vrednosti Mesečevih perioda, koje su mu bile poznate od "još starijih astronoma", poređenjem osmatranja pomračenja koja su ranije obavili "Haldejci", i on sam. Međutim, Kugler je otkrio da su periodi koje Ptolomej pripisuje Hiparhu već korišćeni u vavilonskim efemeridama, konkretno u zbirci tekstova danas poznatoj kao "Sistem B" (ponekad pripisanoj Kidinuu). Izgleda da je svojim novijim osmatranjima Hiparh samo potvrdio punovažnost perioda za koje je saznao od Haldejaca. Kasnije grčko znanje o ovoj vavilonskoj teoriji je potvrđeno papirusom iz drugog veka, koji sadrži jedan stubac od 32 retka proračuna za Mesec uz upotrebu istog "Sistema B", ali napisano grčkim na papirusu, umesto klinastim pismom na glinenim tablicama.^[11]

Jasno je da je Hiparh (i posle njega Ptolomej) imao u suštini kompletan spisak osmatranja pomračenja tokom mnogo stoleća. Moguće da su ona bila prenesena iz "dnevničkih" tablica, na kojima su bila zabeležena sva relevantna osmatranja koja su Haldejci rutinski vršili. Sačuvani primerci sežu od 652. pne. do 130 n.e., ali je moguće da su zapisi išli unazad sve do vladavine vavilonskog kralja Nabonasara: Ptolomej započinje svoju hronologiju prvim danom po egipatskom kalendaru prve godine Nabonasara (26. feb/velj. 747. pne.).

Taj sirovi materijal je verovatno bio težak za upotrebu, tako da su bez sumnje i sami Haldejci sastavljali izvatke, npr. osmatranih pomračenja (pronađene su neke tablice sa spiskom svih pomračenja u periodu vremena koji pokriva jedan saros). Ovo im je omogućilo da prepoznaju periodična ponavljanja događaja. Između ostalog, u Sistemu B su koristili (cf. Almagest IV.2):

• 223 (sinodička) meseca = 239 povrataka u anomaliju (anomalistički mesec) = 242 povratka u latitudi (drakonski mesec). Ovo je sada poznato kao period saros, veoma koristan za predviđanje pomračenja.
• 251 (sinodički) mesec = 269 povrataka u anomaliju
• 5458 (sinodičkih) meseci = 5923 povratka u latitudi
• 1 sinodički mesec = (seksagesimalno) 29;31:50:08:20 dana (odn. decimalno 29.53059413... dana = 29 dana 12 sati 44 min. 3⅓ s.)

Vavilonci su sve periode izražavali u sinodičkim mesecima, verovatno zato što su koristili lunisolarni kalendar. Različiti odnosi sa godišnjim pojavama su doveli do različitih vrednosti za dužinu godine.

Takođe su bili poznati razni odnosi između perioda planeta. Odnosi koje Ptolomej pripisuje Hiparhu u Almagestu IX.3 su svi već iskorišćeni u predikcijama pronađenim na vavilonskim glinenim tablicama.

Drugi tragovi vavilonske prakse u Hiparhovom radu:

• on je bio prvi poznati Grk koji je delio krug u 360 stepeni od 60 lučnih minuta.
• prva dosledna upotreba seksagezimalnog brojnog sistema
• upotreba jedinice pechus od oko 2° ili 2½°
• upotreba kratkog perioda od 248 dana = 9 anomalističkih meseci

Sve ovo znanje Grcima je verovatno preneseno ubrzo nakon osvajanja Aleksandra Velikog (331. pne.). Prema poznoklasičnom filozofu Simpliciju Kiličkom (rani 6. v. n.e.), Aleksandar je naredio prevođenje istorijskih astronomskih zapisa pod nadzorom svog hroničara Kalistena iz Olinta, koji ih je poslao svom ujaku Aristotelu. Treba pomenuti da, mada je Simplicije prilično pozni izvor, njegovo objašnjenje može biti pouzdano. Simplicije je proveo neko vreme u progonstvu na sasanidskom persijskom dvoru, pa je mogao imati pristupa izvorima koji su na Zapadu bili izgubljeni. Upadljivo je da on pominje naslov tèresis (grčki: "straža"), što je čudno ime za jedno istorijsko delo, ali je zapravo dobar prevod vavilonskog naslova massartu, što znači "čuvati" ali i "posmatrati" (i u našem jeziku "gledati" može značiti i "čuvati"). Kako bilo, Aristotelov učenik Kalip iz Kizika je negde u to vreme uveo svoj 76-godišnji ciklus, poboljšanje 19-godišnjeg Metonskog ciklusa. Početak prve godine svog prvog ciklusa je postavio na dan dugodnevice 28. jun/lip. 330. pne. (proleptički julijanski kalendar), ali izgleda da je kasnije brojao lunarne mesece od prvog meseca posle Aleksandrove odlučujuće bitke kod Gaugamele, 1. okt/list. 331. pne. Tako je Kalip mogao dobiti podatke iz vavilonskih izvora a Kidinu je mogao anticipirati njegov kalendar.

Takođe se zna da je vavilonski sveštenik poznat kao Beros pisao oko 281. pne. knjigu Babyloniaca na grčkom jeziku, o (prilično mitološkoj) istoriji Vavilonije, za novog vladara Antioha I; za njega kažu da je kasnije osnovao školu astrologije na grčkom ostrvu Kos. Još jedan kandidat za podučavanje Grka Vavilonskoj astronomiji/astrologiji je Sudin, koji je krajem 3. st. pne. bio na dvoru Atala I Sotera u Pergamu.

U svakom slučaju, prenos astromskih zabeleški je zahtevao odlično poznavanje klinastog pisma, jezika i procedura, tako da zvuči verovatno da su ga obavili neki nepoznati Haldejci. E sad, Vavilonci su svoja osmatranja datirali po svom lunisolarnom kalendaru, u kome su meseci i godine imali različite dužine (29 ili 30 dana, odn. 12 ili 13 meseci). U to vreme nisu koristili regularizovan kalendar (npr. neki na osnovu Metonovog ciklusa, što će činiti kasnije), već su novi mesec započinjali na osnovu osmatranja mladog Meseca. Zbog ovoga su izračunavanja intervala između događaja bila vrlo mukotrpna.

Hiparh je onda mogao prebaciti te zabeleške u egipatski kalendar, koji je koristio fiksnu godinu od 365 dana, bez izuzetka (sa 12 meseca od po 30 dana, plus 5 dana): ovim je izračunavanje intervala znatno olakšano. Ptolomej je sva osmatranja datirao po ovom kalendaru. On je takođe napisao: "sve što je on (Hiparh) uradio, bilo je da zbirku planetarnih osmatranja sredi na korisniji način" (Almagest IX.2). Plinije tvrdi (Naturalis Historia II.IX(53)) o predviđanju pomračenja: "Posle njihovog vremena (Talesovog) putanje obe zvezde (Sunca i Meseca) tokom 600 godina je prorokovao Hiparh,...". Ovo kao da implicira da je Hiparh predvideo pomračenja za period od 600 godina, ali imajući u vidu ogromnu količinu potrebnog računanja, ovo je malo verovatno. Pre će biti da je Hiparh napravio spisak svih pomračenja od Nabonasarovog do svog vremena.

Prestonica Sasanidskog carstva, grad Ktesifon, nalazila se u Mesopotamiji. Persijanci i Mesopotamci su proučavali astronomiju u Ktesifonu i Gundišapurskoj akademiji u Persiji. Većina astronomskih tekstova tokom sasanidskog perioda je napisana na srednjepersijskom. "Zidž al-Šah", zbirka astronomskih tablica sastavljena u Persiji i Mesopotamiji tokom dva stoleća, najčuveniji je astronomski tekst iz sasanidskog perioda, kasnije je preveden na arapski.

Glavni članak: Islamska astronomija

Posle islamskog osvajanja Persije, provincija Mesopotamija je na arapskom postala poznata kao Irak. Tokom abasidskog perioda mesopotamske istorije, prestonica arapskog carstva bio je Bagdad, a vekovima i centar astronomske aktivnosti u islamskom svetu. Astronomija je proučavana i u Basri i drugim iračkim gradovima. Tokom islamskog perioda, arapski je postao jezik učenosti, a Irak je davao brojne doprinose nauci, sve do Pada Bagdada (1258.) (v. Zlatno doba Islama)

Šablon:Astronomy portal Šablon:ANE portal

• Babilonska astrologija
• Babilonski kalendar
• Babilonska matematika
• Istorija astronomije (Deo o Mesopotamiji)

(na engleskom:)

• Aaboe, Asger. Episodes from the Early History of Astronomy. New York: Springer, 2001. ISBN 0-387-95136-9
• Jones, Alexander. "The Adaptation of Babylonian Methods in Greek Numerical Astronomy." Isis, 82(1991): 441-453; reprinted in Michael Shank, ed. The Scientific Enterprise in Antiquity and the Middle Ages. Chicago: Univ. of Chicago Pr., 2000. ISBN 0-226-74951-7
• Kugler, F. X. Die Babylonische Mondrechnung ("The Babylonian lunar computation.") Freiburg im Breisgau, 1900.
• Neugebauer, Otto. Astronomical Cuneiform Texts. 3 volumes. London:1956; 2nd edition, New York: Springer, 1983. (Commonly abbreviated as ACT).
• Toomer, G. J. "Hipparchus and Babylonian Astronomy." In A Scientific Humanist: Studies in Memory of Abraham Sachs, ed. Erle Leichty, Maria deJ. Ellis, and Pamela Gerardi, pp. 353–362. Philadelphia: Occasional Publications of the Samuel Noah Kramer Fund 9, 1988.