Travnička tvrđava se nalazi u istočnom kraju današnjeg grada Travnika, odakle kontroliše ulaz i prolaz kroz usku dolinu rijeke na pravcu do naselja Turbe. Smješten je na odsječenom i dijelom stjenovitom obronku Vlašića. Sa istočne strane utvrde nalazi se izvor potoka Šumeće, a sa njegove zapadne strane protiče potok Hendek.
Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika na sjednici održanoj 25. do 31. januara 2005. godine donijela je odluku da se tvrđava, proglasi za nacionalni spomenik BiH. Ovu odluku Komisija donijelo je u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović (predsjedavajuća), Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo i Tina Wik.[1] Nacionalni spomenik čini graditeljska cjelina – Stari grad u Travniku koja obuhvata: pristupni most, bedeme i objekte unutar bedema, kao i pokretno nasljeđe koje se nalazi u inventarnoj knjizi Zavičajnog muzeja u Travniku i dio je muzejske zbirke.
Istorija
O srednjovjekovnom gradu Travniku nema pomena u istorijskim dokumentima, ali oblik gornje tvrđave, u kojoj se nalazila dvorska palača, kao i toponim “Varoš” ispod tvrđave govore u prilog postojanju podgrađa uz utvrđenje u srednjem vijeku.
Tek 1464. godine pominje se grad Travnik. Te godine osmanske trupe sa sultanom Mehmedom II na čelu, poslije osvajanja Bobovca 1463. godine, u pohodu na Jajce zauzele i Travnik.[2]
Poslije 1480. godine, nakon provale Vuka Grgurevića, u grad je smještena stalna posada i izgrađena džamija u tvrđavi koja nosi ime Bajazida I.
Nakon provale Eugena Savojskog u Bosnu i spaljivanja Sarajeva 1697. godine u Travnik je premješteno sjedište bosanskog namjesnika i bio je vezirski grad s manjim prekidima do 19. juna 1850. godine.
U 18. i 19. stoljeću, travnička tvrđava je ostala upamćena kao kazamat i gubilište za nepokorne bosanske begove i age, kao i svakovrsne prestupnike.
Do 1878. godine tvrđava je imala stalnu posadu.
Utvrđenje je kao vojnički objekat služilo austrougarskoj, a zatim i svim vojskama sve do kraja II svjetskog rata. Napušteno je 1946. godine, 1953. godine grad je predan na brigu Zavičajnom muzeju u Travniku.
Opis
U otprilike 500 godina svoga postojanja grad se u nekoliko navrata prilagođavao ratnoj taktici i tehnici, prolazeći tom prilikom razvojni put od manjeg burga do jake artiljerijske utvrde, kakva se sačuvala do danas.
Utvrđenje u Travniku ima oblik nepravilnog petougaonika, čija površina iznosi oko 11.000 m2. Na njegovoj zapadnoj prilaznoj strani, pored perimetralnih bedema i bastiona na sjevernom uglu, nalazi se još jedna izbačena, gotovo četverougaona polukula, koja je branila glavni ulaz u tvrđavu. Na platnu istočnog bedema su tri izbačene višeugaone polukule, od kojih su južna i sjeverna dodatno ojačane doziđivanjem. Između južne i srednje polukule na bedemu je ostalo sačuvano 18 puškarnica. Ove polukule su branile direktan prilaz bedemima sa istočne strane.[3]
Sjeverno od ulaznih stepenica na gornjem platou, uz zapadni zid, nalaze se ostaci džamije Bajazida II.
U jugozapadnom dijelu platoa, južno od glavnih prilaznih stepenica, nalazi se ruševna austrougarska zgrada i očuvana cisterna. Izgrađena je od sedre i cementa. Duga je 3 m, široka 1,65 m, duboka 2 m.
