Nekropola sa stećcima u Gornjem Šljivnu, u zaseoku Moconje, gradu Banja Luka, sadrži nadgrobnike iz istorije Bosne i Hercegovine u srednjem vijeku.^[1] Na sjednici komisije za očuvanje nacionalnih spomenika održanoj od 6. do 8. marta 2007. godine, nekropola je proglašena za nacionalni spomenik BiH.^[2] Ovu odluku Komisija je donijela u sljedećem sastavu: Zeynep Ahunbay, Amra Hadžimuhamedović, Dubravko Lovrenović, Ljiljana Ševo (predsjedavajuća) i Tina Wik. Nacionalni spomenik čine srednjovjekovna nekropola sa 7 stećaka i staro pravoslavno groblje sjeverno od nekropole.^[3]

Groblje i nekropola se nalazi u predjelu jugozapadno od vojnih kasarni koje su smještene oko starog asvaltiranog puta, iz Banje Luke u Mrkonjić Grad preko Dobrinje i Manjače, na užem području sela Gornje Šljivno. Od kasarni se skreće ka zapadu na stari makadamski put koji vodi uz Šljivanjsku rijeku. Lokalitet je od pomenute raskrsnice udaljen oko 2,5 km, a oko 150 m južno od rijeke i makadamskog puta. Sjeverno od lokaliteta je brdo Stražbenica, a sjeverozapadno se nalazi lanac brda Rudača i Krst. Na vrhu Vlaščića se vidi mjerna sprava koja služi za gađanje. Između Šljivanjske rijeke i groblja nalazi se u jednom šibljiku nekropola sa 7 stećaka.^[4]

Planinski predio između Banje Luke i Mrkonjić Grada, u kome se nalazi i selo Šljivno pripadao je srednjovjekovnoj župi Zemljanik, u sastavu Donjih Krajeva, kasnije Krajine. Župa Zemljanik se spominje u povelji bosanskog bana Prijezde II iz 1287. godine.^[5] Ova župa je tada predstavljala najsjeverozapadniji dio srednjovjekovne bosanske države i zauzimala je prostor od Vrbasa, s jedne, te Majdana, Kmećana, Vilusa, Hazića, Pavića, Sokolova na domak Sane, Stražica, Orahovljana i Ponikvi (Ponora), sa druge strane.

Na nekoliko nekropola stećaka na tom području kao što su one u Pervanu, Golešima, Pavićima, Lusićima, Han Kolima i Dujakovcima zabilježen je broj od 70 do 180 stećaka. To su velike nekropole seoskih opština ili rodova. U mnogim selima bile su razasute male porodične nekropole do 10 spomenika. Na teritoriji župe bili su gradovi-utvrđenja u Vilusima, Bočcu i Krupi na Vrbasu.^[6]

Padom pod osmansku vlast 1528. na terenu Zemljanika nastaje nahija Zmijanje sa neznatno različitim granicama. Njeno ime prvi put se spominje u popisnim defterima 1541. Tada je naseljeno Srbima pravoslavne vjere. Islamizacija u ovom kraju nikada nije uspjela, niti imala pristalica za sve vrijeme osmanske uprave. Stanovništvo se od vajkada bavilo stočarstvom, prvenstveno ovčarstvom. Pod Turcima Zmijanjci su uživali određenu autonomiju na osnovu martološke službe i imali su status filuridžija. Periferijom Zmijanja je prošao poznati putopisac Benedikt Kuripešić i zapisao da ovde „stanuje mnogo martolosa i ovčara”. Unutar nahije Zmijanje upravljali su domaći knezovi.^[7]

Pravoslavno groblje ispod Straževice u zaseoku Moconje zauzima površinu od oko 4000 m². Gustina grobova na groblju je neravnomjerna kao i raspored starijih i novijih grobova.

Na groblju su tri osnovna tipa nadgrobnih spomenika. Najstariji su krstovi raznih veličina isklesani u sedri i lokalnom šupljikavom, sivom kamenu. Osnovne karakteristike ovih krstova su: na vrhu sa proširenim gornjim krakom na čijim su krajevima urezi, dok su poprečni krakovi srazmjerno kratki. Poneki imaju isklesanu jabuku na bočnim stranama krakova. Ukras na istočnoj strani ovih krstova je izveden ili u plitkom reljefu ili je jednostavno tanko urezan. Motiv je uvijek krst najčešće u gornjoj polovini spomenika tako da se sredine oba krsta poklapaju. Među sedrenim krstovima ističe se najviši krst na groblju, visok 2,7 m, raspona poprečnih krakova 0,95 m i debljine 0,3 m. U najstarije spomenike može se ubrojiti nekoliko običnih kamenih, visokih, jedva oklesanih ploča pravougaonog oblika. Na ovim spomenicima nema natpisa. Kojem periodu pripadaju ovi spomenici nije moguće tačno ustanoviti, ali vjerovatno stanovništvu od 17. do početka 19. vijeka. Najveći broj tih najstarijih spomenika je nagnut.

U drugi tip spadaju spomenici u obliku ploča, datirani ćiriličnim natpisima u vrijeme prije II svjetskog rata. To su kamene ploče koje imitiraju stilizovane krstove, serijske izrade. Visoke su oko metar, tanje od rukom klesanih starijih krstova, jedva naglašenih stilizovanih poprečnih krakova. Od poprečnih krakova nagore tijelo ploče se koso sužava i završava krstom. Krakovi krstova su na rubovima stesani.

Treći tip spomenika je uglavnom iz perioda četrdesetih i pedesetih godina 20. vijeka. To su manji tipski krstovi sa tri jednako dugačka kraka, te nešto dužim i širim donjim krakom. Natpisi su u visini poprečnih krakova. Tri kraka završavaju ispupčenim polukuglama.

Mnogi od spomenika su nagrizeni zubom vremena, nekima su odlomljeni poprečni krakovi. Mnogi spomenici su nagnuti a poneki su izvaljeni. Na pojedinim mjestima teren je izrovan.

Na prostoru južno od pravoslavnog groblja nalazi se, na malom uzvišenju zaraslom u šibljik, mala nekropola sa sedam stećaka u obliku sanduka. Spomenici su dobro obrađeni, prosječne visine do 0,75 m, dužine 1,8 m, a širine od 1,2 m do 0,90 m. Orijentisani su zapad–istok bez ukrasa. Neki spomenici su utonuli.

• Milan Karanović - Granice srednjovjekovne župe Zemljanik, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLVIII, 1936, sv. 1, Sarajevo, 1936, 27-36.
• Vladislav Skarić - Župa Zemljanik i stara nahija Zmijanje, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLIX, sv. 1, Sarajevo, 1937, 37-53.
• Karanović, Milan, „Još koju o župi Zemljanik”, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XLIX, sv. 1, Sarajevo, 1937, 105-107.
• Vasić, Milan, „Etničke promjene u Bosanskoj krajini u XVI vijeku”, Godišnjak Društva istoričara Bosne i Hercegovine, godina III /1962. Sarajevo, 1963, 233-250

Portal Bosna i Hercegovina

• Zvanični sajt komisije za očuvanje nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine Arhivirano 2012-03-07 na Wayback Machine-u