Hipoteze o nejužnoslovenskom poreklu Srba obuhvataju različita shvatanja o tome da Srbi po svom poreklu, ili uopšte, nisu južnoslovenski narod, nego da činjenica da naseljavaju Balkansko poluostrvo ima drugačije objašnjenje, i to uglavnom vođeno idejama: da su Srbi balkanski starosedeoci; da su Srbi iranski narod, naknadno pomešan sa Slovenima; da su Sloveni (i drugi narodi) potekli od Srba, a ne obrnuto.

Predlagači ovih hipoteza ponekad se nazivaju „novoromantičarima”, a na njihove ideje se ponekad uopšteno referiše sintagmom „Srbi najstariji narod”.^[1] Ova shvatanja stoje u opreci sa stavovima istorijske nauke o doseljavanju Slovena na Balkan. Njihovo popularisanje je počelo devedesetih godina XX. veka, i nastavilo se u dvehiljaditim, izdavanjem brojnih knjiga (uklj. visokotiražnih), održavanjem tribina i osnivanjem internet foruma.^[2]

Glavni članak: Bela Srbija

Po hipotezi o zapadnoslovenskom poreklu Srba, Srbi su se doselili na Balkan iz Bele Srbije, a za istu je pretpostavljeno da se nalazila na području današnje istočne Nemačke. To bi značilo da su Lužički Srbi potomci Srba koji su ostali na prostoru Bele Srbije prilikom višeetapnog (ali jednokrakog, tj. „linearnog”) pokreta Srba. Ovo nije uobičajeno shvatanje porekla Srba na Balkanu, ali se ne tretira se kao "novoromantičarsko" (pseudoistorijsko); ipak, temelji se na samo jednom izvoru, čija je vrednost u tom delu osporavana i podložna različitim tumačenjima. Uobičajeno shvatanje je to da su se južnoslovenski Srbi i zapadnoslovenski Srbi (današnji Lužički Srbi), u procesu seobe i međusobnog razdvajanja slovenskih plemena, nezavisno jedni od drugih, tj. „paralelno” doselili u različite delove Evrope.

Vidi takođe: Slaveni#Pitanje porekla Slovena i Teorije o seobi Slavena

Po ovoj hipotezi nisu Srbi potekli od Slovena, nego Sloveni od Srba.

Prokopije (500-560) je naveo da su Anti i Sklaveni, što su bile dve grane ranih Slovena, govorili istim jezikom i da vode poreklo od naroda kojeg je nazvao Sporoi (starogrčki: Σπόροι), pišući da se to izvodi iz σπείρω („Rasipam žito”), jer su oni "zemlju naselili u raštrkanim naseljima".

Prema češkom istoričaru Josefu Dobrovskom (1753-1829) i slovačkom istoričaru Pavelu Josefu Šafáriku (1795-1861) Sporoi je korupcija od „Srbi”.^[3] Šafarik je smatrao da se tu radi o najstarijem imenu za sve Slovene. Sredinom 9. veka, Geographus Bavarus je napisao da su ljudi zvani Zeriuani imali veliko kraljevstvo, te da su svi slovenski narodi potekli iz njega (Zeriuani tantum est reguum, utex eo cunctae gentes Sclavorum exortae sint, et originem, sicut affirmant, ducant).^[4][5] Prema jednom od tumačenja, Zeriuani se poistovećuju sa Srbima, pa je „Srbi” bilo staro ime svih slavenskih naroda.^[6] Drugde je navedeno da bi se to ime mglo odnositi na Severjane ili Sarmate, umesto na Srbe.^[7]

Po hipotezi o iranskom poreklu Srba, Srbi su bili iransko pleme koje je živelo u istočnoj Evropi (Sarmatia Asiatica), severno od Kavkaza.^[8][9] Srbi bi prema ovim shvatanjima bili u srodstvu sa istorijskim narodom Alana, današnjim Osetima, a takođe i Puštunima.

Bazira se na identifikovanju Srba kao potomaka sarmatskog (grupa iranskih naroda) odnosno alanskog plemena koje u antičkim izvorima nosi ime Serbi (latinski: Serbi; starogrčki: Σέρβοι, Serboi).^[10][11] Kazuje se da Srbi prvobitno bili jedno od sarmatskih (alanskih) plemena, koje je živelo severno od Kavkaza, odakle se u vreme hunske najezde preselilo u srednju Evropu, gde se vremenom stopilo sa Slovenima, kojima je dalo svoje ime.^[12] U delu ove literature, Srbi koji se spominju na Kavkazu označeni su terminom Stari Srbi,^[13] da bi se napravila razlika u odnosu na današnje Srbe, ali se kod drugih autora ovaj termin ne koristi. Iranska hipoteza se nalazi kod Tadeuša Sulimirskog i u knjigama nekih drugih autora (uglavnom srpskih s kraja 20. i početka 21. veka).

Predlagači uzimaju da se Srbi prvi put spominju u prvom veku posle Hrista (69-75. godine) u delu Plinija Cecilija Sekundusa „Poznavanje prirode” i to u latinizovanom obliku – Serbi. Plinije piše:

A Cimmerio accolunt Maeotici, Vali, Serbi, Serrei, Scizi, Gnissi.^[14]

— Iza Krima^[15] stanuju Meotici, Vali, Serbi, Sereji, Skizi, Gnisi.

Prema proponentima, radi se o Srbima, koji su tu zabeleženi kao narod koji živi na teritoriji severoistočne obale Crnog mora, u Sarmatiji, severno od Kavkaza, pa se iz toga pretpostavlja da su Srbi bili sarmatsko (iransko) pleme.^[10][16]

Serbi se dalje spominju u delu Ptolemejevoj „Geografiji” (pre 175. godine). Proponenti navode da on pleme Srba beleži tako da postoji na području Zakavkazja, pišući: „Između Keraunskog gorja i reke Ra smešteni su Orineji i Vali i Srbi /Serboi, Σέρβοι/”.^[17]

Ističe se da Srbe u Sarmatiji takođe spominju i Tacit, Prokopije, Jordanes, Vibijus i Ajnhard.^[18]

Veza između sarmatskih Srba i današnjih Srba nije naučno dokazana, već predstavlja hipotezu, a protivnici iranske teorije porekla Srba tvrde da je u pitanju samo „slučajna podudarnost sa nekim nedefinisanim etnikom”.^[17]

Prema pristalicama, može se pretpostaviti da su se sarmatski (alanski) Srbi, pod pritiskom Huna, iz kavkaske Sarmatije preselili u srednju Evropu (Polablje) u četvrtom veku.^[19] Prema drugom mišljenju, Srbi nisu bili deo Alana, već sarmatsko pleme srodno Alanima, te su se iz Azijske Sarmatije preselili u srednju Evropu (Polablje) u 4. veku, zajedno sa Alanima. Potomci Alana koji su ostali da žive na Kavkazu su današnji Oseti. Postoje tvrdnje da Hrvati i Česi takođe potiču od Sarmata.^[20]

Prema Tadeušu Sulimirskom, Srbi su, kao deo sarmatskih Alana, u hunskoj vojsci sačinjavali garnizon koji je imao zadatak da u pokorenim oblastima održava vlast Huna. Kad je Atila 453. godine umro, Srbi su istočno od reke Sale postali nezavisni i zadržavali su vlast nad mesnim slovenskim stanovništvom u Polablju, sa kojim su se vremenom stopili i dali mu svoje ime.^[12] Iz toga proizilazi, a na osnovu rekonstrukcije verovatne Seobe Slovena,

Vidi takođe: Dolazak Slavena na Balkan

Pristalice iznose stav da se na osnovu široko prihvaćene rekonstrukcije seoba Slovena i izvora kao što su Konstantin Porfirogenit i Ajnhard, koji nedvosmisleno ukazuju na zapadnoslovensko poreklo balkanskih Srba,^[21] može smatrati se da se deo ovih polabskih Slovena koji je usvojio ime Srbi (moguće još pod vlašću već poslovenjenih Srba-Alana)^[12], doselio na Balkan u 7. veku, gde se pomešao sa ranije doseljenim slovenskim plemenima i romanizovanim potomcima balkanskih starosedelaca. Drugi deo Srba, koji se nije doselio na Balkan, ostao je da živi u Polablju, a njihovi potomci su današnji Lužički Srbi.

Konstantin VII Porfirogenit u svom protokolarnom priručniku „O ceremonijama na vizantijskom dvoru” (De ceremoniis) sredinom 10. veka piše:

Knezu (arhontu) Albanije; Knezu Krevatada, znanom kao Krevatan; Knezu Kedonije; Knezu Canarije /deo severoistočne Gruzije/; Knezu Sarvana, između Alanije i Canarije; Kneževima Azije, gde se kaspijske kapije nalaze ...^[22]

Pojmove „Krevatades”, „Krevatas” i „Sarvan” (navedeno kao „Sarban”) neki autori poistovećuju sa Hrvatima i Srbima.^[23][24]

Sarmati vode poreklo od skitsko-sarmatskih plemena koja su nekada naseljavala široko područje istočne Evrope i srednje Azije. Današnji osetski jezik na Kavkazu, koji je nastao od nekadašnjeg skitsko-sarmatskog, spada u grupu istočnoiranskih jezika, a ostali jezici iz ove grupe danas se govore na području Tadžikistana, Avganistana i Pakistana. Najsrodniji osetskom je jezik naroda Jagnobi, a zatim jezik Puštuna, kao i jezici Pamirskih naroda. Za Puštune se smatra da su delom skitskog porekla.^{[nedostaje referenca]} U prošlosti je postojao dijalekatski kontinuum koji je povezivao ova dva današnja govorna područja, ali je on prekinut širenjem govornika turskih jezika.^{[nedostaje referenca]}

Među Puštunima u Avganistanu i Pakistanu postoji plemenska grupa sa imenom Sarbani,^[25] a prema puštunskoj legendi, ova plemenska grupa potiče od pretka koji se zvao Sarban, a koji je bio sin Kais Abdur Rašida, legendarnog pretka puštunskog naroda. Legenda kaže da je Kais Abdur Rašid imao tri sina, Sarbana, Batana i Gurgušta, od kojih potiče većina današnjih puštunskih plemena.^[26]

Tvrdi se da postoji interesantna sličnost sa imenom puštunske plemenske grupe i reči „Sarban”.^{[nedostaje referenca]}

Glavni članak: Jovan I. Deretić

Termin „srpska autohtonistička škola” obuhvata autore koji iznose ideje o tome kako su Srbi autohton narod na Balkanu, a ne potomci slovenskih plemena i balkanskih starosedelaca (Vlaha, Ilira, Tračana, itd).

Starosedelačka hipoteza se ne bavi poreklom srpskog imena, već poreklom Srba u antropološkom i genetskom smislu. Osnovu ove teorije čini ideja da su Srbi starosedeoci na Balkanu, odnosno da su oni direktni naslednici kulture Lepenskog Vira, pa potom Vinčanske kulture i tako dalje, sve do današnjih dana. Tvrdi se da su Srbi u jednom trenutku napustili Balkan i krenuli u seobu, da bi se na kraju ponovo vratili na Balkanske prostore.^{[nedostaje referenca]}

Glavni članak: Srbi pre Adama i posle njega

Srpska autohtonistička škola je odbačena od strane istoričara kao neosnovana i pseudonaučna. Kritikuje se metod novoromantičara kao što su proizvoljno tumačenje toponima i naziva naroda, pozivanje na teorije zavere i na tajne dokaze.

• 
  Pleme Sirbi pored ušća reke Volge, na snimku Ptolemejeve karte iz 1552. godine.
• 
  Pleme Sirbi pored ušća reke Volge, na snimku Ptolemejeve karte iz 1598. godine.
• 
  Pleme Serbi pored ušća reke Volge, prema karti iz knjige Jovana Rajića, koja je štampana u Beču 1794.
• 
  Pleme Serbi (lat.) pored ušća reke Volge, prema grčkim pisanim izvorima, na karti štampanoj u Londonu oko 1770.

• Pseudohistorija
• Serbinum
• Hipoteze o nejužnoslovenskom poreklu Hrvata
  • Iranska teorija o poreklu Hrvata

• Aleksandar M. Petrović, Kratka arheografija Srba, Novi Sad, 1994.
• Živko D. Petković, Prve pojave srpskog imena, Beograd, 1996.
• Lazo M. Kostić, O srpskom imenu, Srbinje - Novi Sad, 2000.
• Vladimir Ćorović, Ilustrovana istorija Srba, knjiga prva, Beograd, 2005.
• Noel Malcolm, Kosovo - A Short History, Pan Books, London, 2002.
• Miodrag Milanović, Srpski stari vek, Beograd, 2008.
• Sava S. Vujić - Bogdan M. Basarić, Severni Srbi - (ne)zaboravljeni narod, Beograd, 1998.
• Lazar Šebek, Stari Srbi, Serbi sveske 2, Izdavač: Krim, Beograd, Ložionička 4.
• Relja Novaković,
  • Još o poreklu Srba, Beograd, 1992.
  • Srbi, Beograd, 1993.
  • Srbi i njihovi pradavni srodnici, Beograd, 2000.
  • Odakle su Srbi došli na Balkansko poluostrvo, Beograd, Narodna Knjiga, 1978.
  • Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka, Beograd, Narodna Knjiga, 1981.

• Nikola Jeremić, Srpska zemlja Bojka, Zemun, 1993.
• Relja Novaković, Baltički Sloveni u Beogradu i Srbiji, Beograd, 1985.

• Atlas ljudskog putovanja Arhivirano 2008-04-05 na Wayback Machine-u, Projekat Genografija
• poreklo Srba (na engleskom jeziku)
• rani pomeni srpskog imena (na engleskom jeziku)
• starosrpske reči u modernom srpskom jeziku (na engleskom jeziku)
• O zajedničkom poreklu Hrvata, Srba i Jata (na engleskom jeziku)
• The Society for Nordish Physical Anthropology: The Living Slavs Arhivirano 2007-08-13 na Wayback Machine-u