Debelo Brdo je arheološko područje na zapadnom obronku masiva Trebevića iznad Sarajeva. Proglašeno je za nacionalni spomenik BiH.^[1]

Do danas je registrirano par desetina gradinskih naselja koja su na užem sarajevskom području egzistirala od vremena neolitika pa sve do rimskog doba. Pojedina naselja su imala i posebno značenje za lokalne populacije a imala su i dugi kontinuitet trajanja. U prvom redu ovo se odnosi na naseobinski kompleks Zlatište – Debelo Brdo – Soukbunar čije je postojanje imalo veliko značenje za prostor Srednje Bosne. čineći ga kulturnim, komunikacionim, društvenim i političkim središtem ilirskog naroda Dezitijata.

Život na Debelom brdu je trajao od eneolita 2000/1700. godine p. n. e., preko bronzanog doba, starijeg i mlađeg željeznog doba, do početka naše ere. Tu su ljudi živjeli tokom cijelog antičkog i kasnoantičkog perioda, sve do kraja 6. vijeka.^[2]

Među nepublikovanim materijalom s ovog nalazišta našao se i dio jedne tipično neolitske sjekire kalupastog tipa, izrađene od lakog kamena (magnezua), što povećava vjerovatnost postojanja naselja iz mlađeg neolita. Pored toga, dva ranije objavljena i jedan dosad neobjavljeni keramički fragment pokazuju srodnost sa hvarsko-lisičićkom kulturnom grupom. Najstariji keramički nalazi na Debelom brdu pripadaju kasnom neolitu (u III mileniju prije naše ere). Autori (Ćurčić, Benac, Čović) koji su poslije Fiale analizirali ove nalaze su zaključili:

• Na Novom Brdu postojalo je neolitsko naselje koje predhodi osnivanju naselja Vučedolske kulturne grupe.
• Osnivači tog, najstarijeg naselja na ovom lokalitetu pripadaju istom onom talasu doseljenika sa juga (iz Hercegovine) koji su pred naletom stočarskih plemena (stepski nomadi iz Azije - Indoevropljani), u većem broju naselili i neke dijelove južne i centralne Bosne, promijenivši znatno kultumu fizionomiju nekih naselja butmirske grupe. U to vrijeme neolitsko naselje u Butmiru, u Sarajevskom polju, više nije postojalo.^[3][4]

Drugi stratum pripada eneolitskom dobu, kasnoj fazi Vučedolske kulture, datiranoj u 2000-1800 (1700) godinu prije naše ere. Zastupljena je u velikom broju primjeraka vučedolska keramika, polovina kalupa za livenje bakrenih sjekira s dugom cilindričnom ušicom, kalup za izlivanje bodeža, dio kalupa za izlivanje igala te keramički sopalj mijeha ili lijevak za ulivanje rastaljenog metala u kalup, te razni predmeti od bakra (igle, šila, lisnati bodeži, sjekire i dijelovi cijevi za mijeh). Nađeni materijal ima i svoje posebnosti pa se u nauci govori o južnobosanskom podtipu Vučedolske kulture ili podtipu Debelo Brdo.^[5]

Iz ovog perioda je gradina. Radi se o naselju sa manjim utvrđenim dijelovima i sa otvorenim naseljima, smještenim ispod stijena nad Soukbunarom i na području Zlatišta. Od oruđa i oružja nađene su šuplje sjekire, bronzana koplja, kratki mačevi-bodeži, te kalupi za livenje ovog oružja. Naselje na Debelom brdu je ujedno bio već ustaljen i dugovječan zanatski i proizvodni centar, i odaje stabilnu i čvrsto organiziranu društvenu zajednicu. Bilo je jedno od najvećih gradinskih naselja, koje se pružalo u dužini od nekoliko stotina metara, obuhvatajući više zaravanaka i padina kao i dva manja brda (Debelo brdo i Zlatište). Radi se o naselju sa manjim utvrđenim dijelovima i sa otvorenim naseljima ispod i oko njih.

Iz starijeg željeznog doba, od 900. do 300. godine prije naše ere, prema keramičkom materijalu na Debelom brdu i Varvari kod Prozora, izveden je zaključak da su veze i kontakti plemena (Desitijati), koja su živjela u srednjem toku rijeke Bosne i gornjem toku Vrbasa (Srednjebosanska kulturna grupa) sa onim koja su živjela južnije, u gornjem toku rijeke Bosne, bile intenzivne i trajnog karaktera, s tim da su plemena koja pripadaju srednjobosanskoj kulturnoj grupi bila vjerovatno nadmoćnija. Pored toga, na materijalu sa Debelog brda javlja se i import iz Italije (sjekire sa lepezasto proširenom oštricom). Izuzetan geografski položaj doveo je do razvoja naselja u značajan zanatski i trgovinski centar.

Predmeti od bronze su se i dalje proizvodili (šila, igle, nakit), ali je za te predmete bilo potrebno neuporedivo manje rude nego što je trebalo za mačeve, koplja, sjekire, motike...). Rudarstvo i metalurgija dobili su veliki zamah.

Uočava se sličnost i sa materijalom na Glasinačkom području..

U to vrijeme, na Debelom Brdu postojalo je manje rimsko utvrđenje. Nađeno je mnogo domaće i importirane keramike, dijelovi noževa, dlijeta, kopči za pojaseve, bronzanih dugmeta i šivaćih igala, podloge za ogledalca, poljoprivredni alat (motike, dio pluga, svrdla, strjelice), stakleno posuđe. Nađeno je i nekoliko komada antičkog novca.

Kada su ovi krajevi opet pripojeni Justinijanovom (Istočno-rimsko ili Bizantija) carstvu, na ovoj strateški dobro izabranoj tački podignuta je tvrđava. Zidine utvrđenja nalaze se na jugozapadnoj polovini lokaliteta rađene tehnikom riblje kosti. Bedemi vode uz jugozapadni, zapadni i sjeverni rub Debelog brda, i to uz lakše pristupačne dijelove prirodne glavice.

Iz kasnoantičkog perioda nađeni su komadi koštanih češljeva, krstaste fibule sa lukovičastim završecima, vaga, utezi za vagu i razne kopče.

• Fiala, Franjo, Jedna prehistorička naseobina na Debelom brdu kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja VI, Sarajevo, 1894, 107-140.
• Fiala, Franjo, Izvještaj o prekopavanju na Debelom brdu kod Sarajeva, Glasnik Zemaljskog muzeja VIII, Sarajevo, 1896, 97-108.
• Sergejevski, Dimitrije, Arheološki nalazi u Sarajevu i okolici, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu, nova serija, društvene nauke, sv. II, Sarajevo, 1947, 13-50.
• Basler, Đuro, Arhitektura kasnoantičkog doba u Bosni i Hercegovini, Veselin Masleša, Biblioteka “Kulturno nasljeđe”, Sarajevo, 1972.
• Čović, Borivoj, Metalurška djelatnost vučedolske grupe u Bosni, Godišnjak Akademije nauka i umjetnosti Bosne i Hercegovine, knjiga XIII, Centar za balkanološka ispitivanja, knjiga 11, Sarajevo, 1976, 105-117.

• Zemaljski muzej Sarajevo

Debelo Brdo (Sarajevo) na Wikimedijinoj ostavi