Zakłady Hohenlohego

Zakłady Hohenlohego
Ilustracja
Dawna siedziba spółki, wybudowana w 1909 roku, obecnie budynek Sądu Apelacyjnego[1] przy al. Wojciecha Korfantego 117/119 w Katowicach-Wełnowcu (zabytek nr rejestr. A/1664/97) w 2020 roku
Państwo

 Polska

Siedziba

Katowice-Wełnowiec

Data założenia

3 kwietnia 1905

Data likwidacji

około 1939 (przejęcie przez Reichswerke Hermann Göring) 1946 (nacjonalizacja majątku)

Forma prawna

spółka akcyjna

Udziałowcy

Christian Hohenlohe, Ignaz Petschek[2]

Położenie na mapie Katowic
Mapa konturowa Katowic, u góry znajduje się punkt z opisem „siedziba dyrekcji”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole znajduje się punkt z opisem „siedziba dyrekcji”
Położenie na mapie województwa śląskiego
Mapa konturowa województwa śląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „siedziba dyrekcji”
Ziemia50°16′39,1″N 19°01′21,7″E/50,277528 19,022694

Zakłady Hohenlohego (do 30 października 1923 roku niem. Hohenlohe-Werke) – niemiecka spółka akcyjna o cechach holdingu[3], która powstała na bazie majątku książąt zu Hohenlohe-Öhringen, została założona 3 kwietnia 1905 roku z siedzibą w Wełnowcu[1][3] (wówczas Hohenlohehütte[3]), w czasie II wojny światowej przejęta przez Reichswerke Hermann Göring; jej majątek został znacjonalizowany w 1946 roku. Spółka posiadała m.in. kopalnie węgla kamiennego i zakłady przemysłu ciężkiego, położone głównie na Górnym Śląsku[4]. Była największym kombinatem cynkowo-węglowym w Niemczech obok Georg von Giesches Erben[5].

Historia

Akcja spółki na kwotę 1000 marek z 1905 roku
Karta tytułowa sprawozdania Hohenlohe-Werke za okres od 1 czerwca 1917 do 31 marca 1918 roku

Założycielem spółki powstałej 3 kwietnia 1905 roku był książę Christian Hohenlohe, który był początkowo jej głównym akcjonariuszem[6][5] (90% akcji w 1905 roku[2]). Została ona stworzona w oparciu o przekształcenie majątku książąt zu Hohenlohe-Öhringen. Książę Christian Kraft sprzedał na rzecz spółki swoje zakłady przemysłowe (z wyjątkiem kopalni węgla kamiennego Hoym-Laura w Niewiadomiu[7], która została przejęta w 1914 roku przez spółkę Czernitzer Steinkohlen-Bergbau AG (Czernickie Towarzystwo Węglowe), której większość akcji była w rękach Hohenlohe-Werke; książę pozostawił sobie również część kuksów kopalni Oheim i Brzozowice[8]), a także majątki Bytków i Michałowice za łączną sumę 44 mln marek[1] oraz roczną rentę w wysokości 3 mln marek[9][10][11]. Spółka została powołana przez konsorcjum 8 niemieckich banków:

Prawdopodobne przyczyny decyzji przekształcenia majątku księcia w spółkę akcyjną to:

  • wysokie koszty modernizacji i inwestycji w zakładach, przerastające możliwości finansowe księcia[13]
  • świadomość coraz większego ryzyka prowadzenia tak dużego koncernu w obliczu ewentualnych kryzysów gospodarczych[14]
  • istnienie konkurencji na rynkach zbytu, co wiązało się z koniecznością skomplikowanej i kosztownej walki o pozycję[12]

W 1905 roku zakłady miały wartość 100 mln marek, roczny zysk netto bez odpisów amortyzacyjnych wynosił około 10,5 mln marek[9]. Renta księcia została wykupiona przez spółkę w 1910 roku, podniosła ona tym samym swój kapitał akcyjny do 80 mln marek[3] z wcześniejszych 40 mln[10]. Spółka zatrudniała około 10 tysięcy pracowników[15]. Po podziale Górnego Śląska, w 1921 roku spółkę rozdzielono na dwie firmy[15]:

  • Hohenlohe-Werke, która działała w Polsce[15], od 30 października 1923 roku pod nazwą Zakłady Hohenlohego Hohenlohe-Werke Spółka Akcyjna[16], znacjonalizowane na mocy zarządzenia ministra przemysłu z 29 sierpnia 1946 roku[17];
  • Oehringen Bergbau AG, która działała w niemieckiej części regionu, z siedzibą w Gliwicach[18] (początkowo w Berlinie[19])[20] odkupiła od Hohenlohe-Werke następujące zakłady[21]:

W 1924 roku przeprowadzono kontrolę w Zakładach Hohenlohego, która wykazała nadużycia w postaci zaniżania dochodów na szkodę skarbu państwa[24]. Generalny dyrektor opuścił Polskę w obawie przed aresztowaniem a jego miejsce od 1 września 1924 roku zajął inżynier Aleksander Ciszewski, pierwszy Polak na stanowisku dyrektora w górnośląskim koncernie[25], za jego kadencji zwiększył się udział polskich urzędników w koncernie[26].

W listopadzie 1932 roku spółka Fulmen (zajmowała się zbytem węgla[27]) oraz Czernickie Towarzystwo Węglowe stały się przedsiębiorstwami filialnymi zakładów poprzez wejście w posiadanie akcji obu spółek[28]. W obie firmy zaangażowana była rodzina książąt Hohenlohe-Öhringen[15]. Firma Oehringen Bergbau należała do koncernu Ignaza Petschka[18] do 1938 roku[21] (koncern Ignaza Petschka był jednym z głównych akcjonariuszy Hohenlohe-Werke, udzielał jej pomocy finansowej, na początku lat 30. XX wieku do koncernu należało 30,3% akcji Zakładów Hohenlohego[23]). Spółka Oehringen Bergbau została rozwiązana 28 grudnia 1939 roku[21] i przejęta przez Reichswerke Hermann Göring, a majątek koncernu Petschki został skonfiskowany przez nazistów jako żydowski[29].

10 czerwca 1939 roku[30] majątek Zakładów Hohenlohego i spółek filialnych został wzięty przez polski rząd pod zarząd przymusowy[31] na mocy decyzji sądowej z 22 maja 1939 roku, co było motywowane chęcią niedopuszczenia do przejęcia akcji Petschki przez hitlerowców[29]. Oficjalną przyczyną takiej decyzji było niezapłacenie 15 mln zł przez spółkę[32].

Po zajęciu Polski przez Niemców w 1939 roku majątek Zakładów Hohenlohego oraz Czernickiego Towarzystwa Węglowego[32] przejął koncern Reichswerke Hermann Göring, który należał do państwa niemieckiego[30]. Zachował on dla siebie kopalnie węgla kamiennego, a huta cynku i kopalnia Nowa Helena zostały sprzedane koncernowi Schlesag i Śląskim Kopalniom i Cynkowniom, jej spółce filialnej[32].

Majątek spółki

Kopalnia rudy cynku Neue Helene około 1920 roku
Hala pieców destylacyjnych cynkowni Hohenlohego w Wełnowcu około 1930 roku
Huta cynku w Wełnowcu przed 1939 rokiem
Huta cynku Hohenlohe w 1930 roku
Huta Schellera w 1930 roku
Kopalnia rud cynku i ołowiu Brzozowice w Brzozowicach-Kamieniu
Wybudowana przez spółkę kopalnia węgla kamiennego Wujek w Katowicach w 2016 roku

Do spółki w 1911 roku należały[4]:

Hohenlohe-Werke zakupiła pola ze złożami rudy cynku w norweskim dystrykcie Hadeland[37], prowadziła poszukiwania w polu Kierkeby[38], a do spółek filialnych należały kopalnie rudy cynku w Norwegii[6]. Do spółki należał pakiet kontrolny dwóch norweskich spółek akcyjnych Hadelandsbergverk i Norge[3]. Z uwagi na trudności w procesie przeróbki tejże rudy, jak i mniejszą od przewidywanej zawartości cynku w urobku spółka sprzedała udziały w norweskich kopalniach w kwietniu 1918 roku z zyskiem w wysokości 100 700 marek[31].

Spółka wybudowała także nową kopalnię węgla kamiennego Oehringen, którą uruchomiono w 1916 roku[10].

W 1921 roku spółka była ponadto właścicielem[6]:

  • kopalń rud cynkowo-ołowiowych Nowa Helena, Brzozowice (złoża eksploatowane od 1892 przez Nową Helenę) i Kramersglück[39] w Dąbrówce Wielkiej[40]
  • brykietowni przy kopalni Oheim (została unieruchomiona w 1930 roku[41])

W latach 1925–1927 powstał Zakład Tlenku Cynku Krystyn[22] w Brzozowicach[42].

Zaplecze socjalne

W 1925 roku przy zakładach utworzono przedstawicielstwo Polskiego Związku Tenisowego, a spółka objęła patronatem dzielnicowy klub szybowcowy[43]. Na zlecenie zakładów wybudowano kolonię robotniczą kopalni Oheim (Wujek). Na terenach położonych przy parku hutniczym w Wełnowcu (tzw. Alpy Wełnowieckie), które zostały wynajęte od zakładów, założono cmentarz[44].

Przypisy

  1. ↑ a b c Górnoślązak 2017 ↓, s. 9.
  2. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 48.
  3. ↑ a b c d e Popkiewicz, Ryszka 1959 ↓, s. 9.
  4. ↑ a b Der Oberschlesische Turm 1911 ↓.
  5. ↑ a b Popkiewicz, Ryszka 1959 ↓, s. 92.
  6. ↑ a b c Jaros 1988 ↓, s. 167.
  7. ↑ a b c d e f g h Kuzio-Podrucki 2012 ↓, s. 65.
  8. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 44.
  9. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 43.
  10. ↑ a b c Jaros 1988 ↓, s. 166.
  11. ↑ a b Kuzio-Podrucki 2012 ↓, s. 67.
  12. ↑ a b c Szaraniec 1976 ↓, s. 42.
  13. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 41.
  14. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 41–42.
  15. ↑ a b c d Hohenlohe zu-Oehringen, Christian Kraft Fürst zu. Deutsche Biographie. [dostęp 2018-01-01].
  16. ↑ Jacek Skorupski: Zakłady Hohelohego (Hohenlohe-Werke) S.A.. Wirtualne Muzeum Papierów Wartościowych. [dostęp 2018-01-01].
  17. ↑ a b Zarządzenie Ministra Przemysłu z dnia 29 sierpnia 1946 roku, o ogłoszeniu pierwszego wykazu przedsiębiorstw, przechodzących na własność Państwa. Wykaz pierwszy, „Monitor Polski” (94), 1946, s. 1.
  18. ↑ a b Kubu, Novotný, Šouša 2004 ↓.
  19. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 45.
  20. ↑ Die Verfolgung und Ermordung der europäischen Juden durch das nationalsozialistische Deutschland 1933–1945. Andrea Löw (bearb.). T. 3: Deutsches Reich und Protektorat Böhmen und Mähren. September 1939 – September 1941. München: Oldenbourg Verlag, 2012, s. 222. ISBN 978-3-486-71666-5.
  21. ↑ a b c Oehringen Bergbau Aktiengesellschaft. Historische Wertpapiere Pentenrieder. [dostęp 2018-01-02].
  22. ↑ a b c Szaraniec 1976 ↓, s. 99.
  23. ↑ a b Jaros 1988 ↓, s. 168.
  24. ↑ Popkiewicz, Ryszka 1959 ↓, s. 192.
  25. ↑ Jaros 1988 ↓, s. 169.
  26. ↑ Jaros 1988 ↓, s. 170.
  27. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 93.
  28. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 92.
  29. ↑ a b Jaros 1988 ↓, s. 173.
  30. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 89.
  31. ↑ a b Szaraniec 1976 ↓, s. 94.
  32. ↑ a b c Jaros 1988 ↓, s. 174.
  33. ↑ Górnoślązak 2017 ↓, s. 13.
  34. ↑ Kuzio-Podrucki 2012 ↓, s. 69.
  35. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 64.
  36. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 34.
  37. ↑ R. Støren: Report on Skrataas zinc & lead mines in Norway. 1928, s. 5.
  38. ↑ Aktennotiz betreffend die Zinkerzvorkommen bei Grua und Hakedal. Oslo: 1941-04-26.
  39. ↑ Kuzio-Podrucki 2012 ↓, s. 68.
  40. ↑ Szaraniec 1976 ↓, s. 35.
  41. ↑ Jaros 1988 ↓, s. 172.
  42. ↑ Fatalne położenie na Górnym Śląsku. „Prąd”, s. 1, 1932-02-15. K. Kowalski. (pol.). 
  43. ↑ Górnoślązak 2017 ↓, s. 10.
  44. ↑ Parafia NMP Wspomożenia Wiernych w Wełnowcu. „Górnoślązak”. 27 (8), s. 17, 2017. Związek Górnośląski. ISSN 2391-5331. (pol.). 

Bibliografia

  • Huty, cynkownie, kopalnie. „Górnoślązak”. 27 (8), 2017. Związek Górnośląski. ISSN 2391-5331. (pol.). 
  • Jerzy Jaros: Tajemnice górnośląskich koncernów. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1988, seria: Śląskie Epizody Historyczne. ISBN 83-7008-077-4.
  • Eduard Kubu, Jiří Novotný, Jiří Šouša: Under Threat of Nazi Occupation: The Fate of Multinationals in the Czech lands, 1938–1945. W: European Business, Dictatorship, and Political Risk, 1920-1945. Christopher Kobrak, Per H. Hansen (ed.). New York – Oxford: Berghahn Books, 2004, s. 218. ISBN 1-57181-629-1.
  • Arkadiusz Kuzio-Podrucki: Hohenlohe. W Europie, na Śląsku, w Katowicach. Tarnowskie Góry: Oficyna Monos – Krzysztof Kudlek, 2012. ISBN 978-83-923733-4-6.
  • Der Oberschlesische Turm. Festschrift den Besuchern des Turmes gewidmet. Berlin – Breslau – Kattowitz: Phönix-Verlag, 1911, s. 48.
  • Józef Popkiewicz, Franciszek Ryszka: Przemysł ciężki Górnego Śląska w gospodarce Polski międzywojennej (1922-1939). Studium historyczno-gospodarcze. Opole – Wrocław: Instytut Śląski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1959.
  • Lech Szaraniec: Załoga koncernu Hohenlohe i jej walka klasowa w latach 1905–1939. Katowice: Śląski Instytut Naukowy, 1976.