Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu

Podczas buntu więźniów w 1925 r.
Państwo	Polska
Miejscowość	Święty Krzyż
Przeznaczenie	dla skazanych z wieloletnimi wyrokami i dożywociem
Kierownictwo jednostki	Mieczysław Butwiłowicz (1918–1939)
Data powstania	1886
Data likwidacji	po zakończeniu II wojny światowej
Położenie na mapie Polski w 1939 Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu
50°51′32″N 21°03′11″E/50,858889 21,053056

Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu – więzienie funkcjonujące w latach 1886–1945, zlokalizowane na Łysej Górze w Świętym Krzyżu (od 1 stycznia 2019 części miasta Nowa Słupia).

W 1819 r., w ramach kasaty klasztorów w Królestwie Polskim, władze Cesarstwa Rosyjskiego zlikwidowały klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu. W 1852 r. w budynkach poklasztornych ulokowano Instytut Księży Zdrożnych, a od 1886 r. do 1914 r. więzienie carskie zwane „Polskim Sachalinem”. Ze względu na warunki atmosferyczne był to najsurowszy zakład karny w zaborze rosyjskim. Na klimat skarżyli się już - przetrzymywani w pobenedyktyńskim klasztorze od 1852 r. - księża zdrożni^[1]. W początkowych latach działalności nosiło nazwę Opatowskiego Więzienia Karnego, a następnie – Kieleckiego Więzienia Poprawczego.

W 1918 r., decyzją nowych władz Polski, utworzono Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu. Jego naczelnikiem mianowano Mieczysława Butwiłowicza, który swą funkcję pełnił do 1939 r. Dzięki niemu wyremontowano zniszczone budynki, poprawiając standard więzienia. Udało się znacznie ograniczyć śmiertelność i choroby wśród więźniów. Utworzono orkiestrę, w skład której wchodzili pracownicy straży więziennej. Więzienie przeznaczone było dla skazanych na wieloletnie wyroki lub dożywocie. Karę odbywali tu pospolici przestępcy, trzymano w nim również więźniów politycznych: komunistów, podejrzanych o szpiegostwo i członków Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Jednymi z najbardziej znanych osadzonych byli: Sergiusz Piasecki (autor powstałej na Świętym Krzyżu powieści „Kochanek Wielkiej Niedźwiedzicy”)^[1] oraz przywódca OUN Stefan Bandera^[2]. Więźniowie pracowali w warsztatach tkackich, ślusarskich, kuźni i piekarni. Od 1924 r. funkcjonowała tu szkoła i biblioteka^[1]. W czasach II RP minister sprawiedliwości Stanisław Car nazwał zakład na Łysej Górze „najcięższym więzieniem w Polsce w typie dawnej katorgi rosyjskiej”.

20 września 1925 w więzieniu wybuchł bunt osadzonych. Na jego czele stanął były żołnierz Jan Kowalski. Więźniowie zdobyli broń przechowywaną w kancelarii zakładu. Próbowali wydostać się poza mury więzienia. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. Zatrzymali ich okoliczni mieszkańcy i strażacy z Nowej Słupi, uzbrojeni w broń z prywatnej kolekcji naczelnika Butwiłowicza. Jako, że tego dnia odbywały się uroczystości z okazji święta policji, posiłki z Kielc przybyły z opóźnieniem. Na czele wyprawy liczącej 30 policjantów oraz 7 samochodów stanął wojewoda Ignacy Manteuffel. Akcją dowodził komendant Kieleckiego Okręgu Policji Państwowej inspektor Jarosław Barwicz, a także nadkomisarz Józef Kamala (Powiatowy Komendant Policji Państwowej w Kielcach). Akcja pacyfikacyjna rozpoczęła się o godz. 17.00 po przybyciu funkcjonariuszy z Iłży, Buska i Opatowa. Kiedy od kuli zginął Kowalski, wśród buntowników zapanował chaos. Również braki w amunicji przyspieszyły stłumienie rebelii. W wyniku buntu śmierć poniosło dwóch dozorców, zastrzelono też pięciu uciekinierów^[3].

Proces rebeliantów odbył się 3 listopada 1925 przed Sądem Okręgowym w Kielcach. Jeden z buntowników skazany został na karę śmierci (później został ułaskawiony)^[4], a pozostali na dożywocie. Bunt i sam proces były szeroko komentowane w prasie. Zastanawiano się, kto pomagał z zewnątrz, dostarczając plany oraz informacje^[3].

W czasie okupacji Niemcy urządzili na Świętym Krzyżu obóz dla jeńców z Armii Czerwonej. Panujące tam warunki odzwierciedlały napisy głoszące, że kanibalizm będzie karany rozstrzelaniem. Na polanie Bielnik pochowano ok. 6 tys. ofiar^[1].

W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej budynek przez krótki czas pełnił funkcję schroniska PTTK. Następnie przeszedł pod zarząd Lasów Państwowych, a w 1950 r. Świętokrzyskiego Parku Narodowego. Od 1972 r. placówka jest otwarta dla turystów. Obecnie stanowi siedzibę Muzeum Przyrodniczego Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu.

• Piotr Bąblewski, Bunt w Więzieniu Ciężkim na Świętym Krzyżu, w: Zakazana Historia, nr 3 / listopad 2013, s. 22–26.
• B. G. Kułan, Bunt w więzieniu na Świętym Krzyżu w dniu 20 września 1925 roku, Toruń 2013
• Adam Massalski, Miejsce pokuty i poniżenia. Instytut Księży Zdrożnych (1853–1863) i więzienie rosyjskie (1886–1914) na Świętym Krzyżu, w: Klasztor na Świętym Krzyżu
• W polskiej kulturze narodowej, pod red. Gryza R. i ks. Olszewskiego J., Kielce 2000, s. 171–193.
• W. Matysiak, Historia więzienia na Świętym Krzyżu, Kielce 2006.
• B. Morąg, Historia więzienia na Świętym Krzyżu, Warszawa 1987.
• Z. Nosal, Piekło na świętej górze, Kielce 1989.
• Z. Nosal, Święty Krzyż, Łódź 1970.
• Marek Przeniosło, Więzienie na Świętym Krzyżu w latach 1918–1939, w: Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, pod red. Gryza R. i Olszewskiego J., Kielce 2000, s. 205–225.

• Bunt w ciężkim więzieniu na Świętym Krzyżu
• Bandera w ciężkim więzieniu na Świętym Krzyżu
• Bunt w ciężkim więzieniu na Świętym Krzyżu cz.2 – Historia Władysława Poczty.
• Ciężkie więzienie na Świętym Krzyżu
• Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu (PRZEDWOJENNE ZDJĘCIA)
• Muzeum Przyrodnicze Świętokrzyskiego Parku Narodowego na Świętym Krzyżu