Wciornastki, przylżeńce (Thysanoptera) – rządowadów z infragromadynowoskrzydłych, obejmujący około 6 tys. opisanych gatunków. Są to zwierzęta kosmopolityczne, znane nawet z Antarktydy. Mają drobne, zwykle wydłużone ciała i dwie pary skrzydeł o brzegach pokrytych strzępiną. Ich kłująco-ssący aparat gębowy charakteryzuje asymetria. Wchodzą w skład aeroplanktonu. Zamieszkują rozmaite środowiska. Część tworzy społeczności. Większość gatunków żywi się ssąc soki roślin, jednak są wśród nich gatunki grzybożerne, porostożerne, jak również drapieżne. Niektóre gatunki są szkodnikami upraw, które obok uszkodzeń roślin mogą także na nie przenosić drobnoustroje chorobotwórcze. W zapisie kopalnym przedstawiciele rzędu znani są od triasu.
Opis
Drobne owady, zwykle osiągające 1,2–2,5 mm długości ciała (maksymalnie do 14 mm), którego obrys jest zazwyczaj wydłużony[2]. Ich głowa jest hipognatyczna lub opistognatyczna, ale w trakcie żerowania ustawia się ortognatycznie. Aparat gębowy jest kłująco-ssący, asymetryczny, o silnie zredukowanej prawej żuwaczce i sztyletowatej lewej, wyposażony w stożek gębowy (haustellum)[2][3]. Występują zbudowane z 2–3 członów głaszczki szczękowe i złożone z 2–5 członów głaszczki wargowe. Oczy złożone larw są zredukowane, zaś u dorosłych leżą na przedzie i bokach głowy[3] i często mają odseparowane fasetki. Często na wierzchu głowy występują jeszcze trzy przyoczka[2]. Czułki mają biczyk złożony z 2–7[2] (lub 4–9[3]) członów. Pierwotnie na tułowiu obecne cztery pary błoniastych skrzydeł o zredukowanym użyłkowaniu i obu brzegach porośniętych strzępiną[3], złożoną ze szczecinek i zwiększającą powierzchnię lotną. Występują także formy krótkoskrzydłe i bezskrzydłe[2]. Odnóża są kroczne. Stopy są złożone z 1–2 członów, u larw zakończone pazurkami[3], a u dorosłych przylgami w formie wysuwalnych w przód pęcherzyków[2]. Odwłok ma zredukowany jedenasty człon, pola gruczołów zapachowych na sternitach, a szczeciny na jego grzbiecie służą sczepieniu skrzydeł w pozycji spoczynkowej[3]. Aparat kopulacyjny samca budują periandrium, edeagus z pseudowirgą, błoniaste nadprącie, a u części gatunków para paramer i navicula. U samic z podrzędu Terebrantia występuje pokładełko[2].
Biologia i ekologia
Wciornastki zasiedlają kwiaty, liście, trawy, zakamarki kory, martwe drewno i ściółkę leśną. Można wśród nich spotkać fitofagi ssące, melitofagi, gatunki wyspecjalizowane w żerowaniu na glonach, strzępkach lub zarodnikachgrzybów, porostach, a około 6% stanowią drapieżniki. Należą tu gatunki samotne, stadne, kolonialne i społeczne (subsocjalne jak i eusocjalne)[2]. Niektóre mogą indukować powstawanie galasów lub samodzielnie budować schronienia z liści[3].
Owady te zwykle rozmnażają się dwupłciowo, ale występuje wśród nich też partenogeneza w formie arrenotokii, rzadziej telitokii. Jaja mierzą 0,2 do 0,5 mm. Wciornastki pokładełkowe składają je do tkanek roślinnych, a rurkoodwłokowe przyklejają je do roślin, szczelin w drewnie czy do podłoża[2]. Cykl rozwojowy zamyka się w 10–30 dniach i tyle też żyją formy dorosłe. Liczba pokoleń rocznie waha się od 1 do 15[3]. Charakterystyczną ich cechą jest przechodzenie rozwoju z przeobrażeniem niezupełnym typu remetabolicznego z 2–3 nieruchomymi i nie pobierającymi pokarmu stadiami spoczynkowymi. Po dwóch bezskrzydłych stadiach larwalnych, wyglądem zbliżonych do postaci dorosłej, pojawia się stadium przedpoczwarki, w którym mogą być już widoczne zawiązki skrzydeł, a po nim występują jeszcze jedno lub dwa stadia poczwarkowe[2][3].
Rozprzestrzenienie
Wciornastki występują na wszystkich kontynentach z Antarktydą włącznie. Wchodzą w skład aeroplanktonu i bywają przenoszone z wiatrem na tysiące kilometrów[2]. W Europie stwierdzono około 400 gatunków, z których 220 wykazano z Polski[3] (zobacz: wciornastki Polski).
W podziale Rasnicyna i Quicke’a z 2002 Thripida miały status rzędu, właściwe wciornastki podrzędu (Thripina = Thysanoptera sensu stricto), a wciornasktki pokładełkowe i rurkowe rangi infrarzędów[6]:
↑Thysanoptera, [w:] Integrated Taxonomic Information System(ang.).
↑ abcdefghijklmnopqrRolf G. Beutel, Frank Friedrich, Xing-Ke Yang, Si-Qin Ge: Insect Morphology and Phylogeny: A Textbook for Students of Entomology. Walter de Gruyter, 2014, s. 313-320. ISBN 978-3-11-026404-3.
↑ abcdefghijklmWojciech Sierka: rząd: przylżeńce (wciornastki) — Thysanoptera. W: Zoologia t. 2 Stawonogi cz. 2 Tchawkodyszne. Czesław Błaszak (red.). Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 208-211. ISBN 978-83-01-17062-2.
↑ abcdPatricia Nel, Axel P. Retana-Salazar, Dany Azar, André Nel, Di-Ying Huang. Redefining the Thripida (Insecta: Paraneoptera). „Journal of Systematic Palaeontology”, 2014. DOI: 10.1080/14772019.2013.841781.
↑ abcdefPatricia Nel, Dany Azar, Jakub Prokop, Andre Nel. From Carboniferous to Recent: Wing venation enlightens evolution of thysanopteran lineage. „Journal of Systematic Palaeontology”. 10 (2), s. 385–399, 2012. DOI: 10.1080/14772019.2011.5985781.
↑ abcdHistory of Insects. A.P. Rasnitsyn, D.L.J. Quicke (red.). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2002, s. 135-141.
↑ abDavid Grimaldi, Michael S.Engel: Evolution of the Insects. Cambridge University Press., 2005, s. 284-287. ISBN 978-1-107-26877-7.
