Tatra 111 – rodzina samochodów ciężarowych wysokiej ładowności produkowanych w latach 1942–1962 przez czechosłowacką firmę Tatra[1]. Pojazdy tej serii wykorzystują tradycyjną dla producenta koncepcję sztywnej ramy szkieletowej i wahliwych półosi zapewniających niezależne zawieszenie[2]. Całkowita produkcja modelu 111 wyniosła 33 690 egzemplarzy[3].
Historia
Tatra 81 – protoplasta modelu 111
Tatra 111 powstała w czasie II wojny światowej na zlecenie Wehrmachtu. Stanowiła rozwinięcie małoseryjnego (220 sztuk) modelu Tatra 81, produkowanego w latach 1939–1942[3]. Prototypy nowego pojazdu, wyposażone w drewnianą kabinę i ładowności wynoszącej 6,5 tony (Tatra 6500/111) powstały w 1941 roku, a kilka miesięcy później przystąpiono do produkcji seryjnej nowego modelu[4][5]. Wehrmacht pierwsze ciężarówki Tatra 111 otrzymał w 1943 roku, trafiły one do oddziałów sanitarnych i transportowych[4]. W tym samym czasie dokonano pierwszej poważniejszej modernizacji pojazdu – zmianie uległa konstrukcja kabiny, szkielet drewniany został obity blachą stalową, poprawiano ergonomię i widoczność z miejsca kierowcy oraz zwiększono ładowność do 8 ton (Tatra 8000/111)[4][3]. W czasie II wojny światowej koprzywnickie zakłady wyprodukowały około 900 sztuk modelu 111, większość z nich trafiła do armii niemieckiej. W 1945 roku kilkanaście gotowych ciężarówek zostało zarekwirowanych przez Armię Czerwoną[2]. Pierwsza powojenna modernizacja samochodu miała miejsce w 1947 roku i polegała na zwiększeniu ładowności pojazdu z 8,5 na 10 ton[4]. Kolejną większą modernizację Tatra 111 przeszła w 1950 roku. Zmianie uległa wówczas kabina – przy jej budowie zastosowano konstrukcję całkowicie stalową, z uchylanymi przednimi szybami i rozkładanymi fotelami, umożliwiającymi utworzenie dwuosobowego łóżka. Ponadto przeprojektowano deskę rozdzielczą, która została wyposażona w kilka dodatkowych wskaźników i zegarów. Ostatnia modernizacja pojazdu miała miejsce w 1952 roku i dotyczyła głównie silnika, w którym zastosowano nowe aluminiowe głowice, zmieniono kształt komory spalania w tłokach i ulepszono wentylatory. Nowy silnik o obniżonych obrotach i mocy 180 KM otrzymał oznaczenie T111A[3]. Tatra 111 dzięki swojej wytrzymałości i łatwości obsługi znalazła szerokie zastosowanie w armiach układu warszawskiego, a także wśród cywilnych użytkowników krajów RWPG[2]. Samochody te świetnie sprawdzały się w chłodnym klimacie np. Syberii, gdzie pomimo ładowności wynoszącej 10 ton Tatry 111 były często wykorzystywane do ciągnięcia przyczep o łącznej masie nawet 60 ton. Trzeba przy tym zaznaczyć, że ich praca odbywała się na trasach o długości nawet 4 tys. kilometrów, w warunkach złej infrastruktury drogowej i w temperaturze sięgającej często –50 °C. W tak ekstremalnych warunkach przewóz ładunku mógł trwać aż 20 dni i odbywał się z prędkością zaledwie 25 km/h[6]. Największym odbiorcą zagranicznym pojazdu był ZSRR, który w latach 1948–1962 otrzymał około 8500 pojazdów. W Polsce Tatry 111 były używane m.in. w leśnictwie, a najczęściej spotykanymi wersjami był dźwig (Tatra 111R) oraz ciężki ciągnik balastowy Tatra 141[2][7]. W armii czechosłowackiej eksploatację pojazdu zakończono na początku lat 90[8].
Tatra 111 występowała w kilku standardowych wariantach produkcyjnych:[2][3][4][12][13]
T6500/111 – samochody z początkowego okresu produkcji o ładowności 6,5 t,
T8000/111 – samochody z początkowego okresu produkcji o ładowności 8 t,
T111R – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną (T128),
T111NR – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną wyposażona w mechaniczną wyciągarkę z napędem od skrzyni redukcyjnej,
T111N – zabudowa skrzyniowa ze stalową kabiną wyposażona w mechaniczną wyciągarkę z napędem od skrzyni redukcyjnej, na skrzyni ładunkowej ławki przewidziane do transportu ludzi,
T111S2 – jednostronna wywrotka (S1), najcięższa wersja pojazdu (poza zabudowami specjalnymi), wzmocniona konstrukcja, stalowe burty, rozstaw osi w stosunku do bazowego modelu skrócony o 350 mm, masa własna 9 460 kg,
T111C – cysterna o pojemności 7 000 litrów na pomocniczej ramie, składająca się z 3 niezależnych komór, wyposażona w pompy napędzane od reduktora terenowego, produkcja zabudowy – Brandýské Strojírny a Slévárny,
T111C2 – zabudowa T111C bez pomocniczej ramy,
T111/140R – podwozie przystosowane do zabudowy dźwigowej, montowano zabudowy AJ-03, AJ-05, HOJ-4 oraz zabudowy dźwigowe produkcji radzieckiej typu K-32 i K-51,
T111HSC-4 – produkowany od 1955 roku żuraw samochodowy o udźwigu 4 ton, osadzony na podwoziu Tatry 111R. Za produkcję dźwigu odpowiadały zakłady ČKD "Závody Jana Švermy" Slaný,
T111HSC-5 – produkowany od 1959 roku żuraw samochodowy, będący modernizacją wersji HSC-4 polegającą na zwiększeniu udźwigu do 5 ton,
T111D – podwozie przystosowane do zabudów specjalnych: autobus, warsztat, radiostacja, itp.
Galeria
Cysterna Tatra 111C
Koparka Tatra 111D
Tatra 111S3
Dźwig Tatra 111HSC-4
Wnętrze pojazdu
Tatra 111C – przód pojazdu
Silnik Tatra 103
Konstrukcje pokrewne
Na bazie ciężarówki Tatra 111 powstało kilka modeli pojazdów wykorzystujących jej podzespoły:
Tatra 128
Tatra 128 – dwuosiowa, terenowa ciężarówka wojskowa produkowana w latach 1951–1952, o ładowności 5 ton na drodze i 3 ton w terenie. Produkcję zakończono ze względu na niewystarczające właściwości terenowe i duże zużycie paliwa[14][15]. Powstało 4060 sztuk modelu[16].
Tatra 147
Tatra 147-DC5 – produkowana w latach 1957–1961 krótka wersja podwozia T111R, zabudowana jednostronną wywrotką do tyłu, przystosowana do pracy w kopalniach i kamieniołomach. Powstało około 500 sztuk[17][2].
Tatra 141
Tatra 141 – ciągnik balastowy przystosowany do ciągnięcia 100-tonowej przyczepy, stosowany powszechnie we wszystkich krajach RWPG. W stosunku do standardowej Tatry 111 wprowadzono wiele zmian konstrukcyjnych m.in. zastosowano podwójną kabinę, reduktory w mostach, wyciągarkę oraz dwuobwodowy systemem hamulcowy. Produkcja odbywała się w latach 1957–1970 w Zakładach im. Woroszyłowa w Bánovcach nad Bebravou. Wyprodukowano około 5000 sztuk pojazdu[4][18].
Tatra 111 BUS – 52 miejscowy autobus produkowany w 1953 roku przez przedsiębiorstwo ČKD Tatra Smíchov. Podwozie i część mechaniczna pojazdu pochodziła z samochodu Tatra 111 natomiast nadwozie z czechosłowackiego trolejbusu Tatra T400[19][20].
Tatra 111 wystąpiła w filmie Baza ludzi umarłych w reżyserii Czesława Patelskiego, opowiadającym o losie kilku kierowców ciężarówek, którzy na zalesionym odludziu w Bieszczadach trudnią się przewożeniem drewna. Pojazdem tym poruszał się filmowy Partyzant, grany przez Tadeusza Łomnickiego[21][22]. Ciężarówki te pojawiały się ponadto w wielu filmach czechosłowackich, rumuńskich, francuskich, radzieckich czy nawet chińskich[23].
W celu upamiętnienia zasług pojazdu dla rozwoju Syberii, w 1973 roku w Magadanie stanął pomnik poświęcony Tatrze 111. Umieszczony na cokole samochód pochodzi z 1947 roku[6][24].
Samochód Tatra 111 został upamiętniony na czechosłowackim znaczku pocztowym z 1958 roku o nominale 1,25 Kčs. Znaczek powstał w nakładzie 885 tys. sztuk, a jego autorami byli Bodhan Roule i František Hudeček[25][26].
↑MichałM.BąkMichałM., Tatra – niezmiennie on air [online], 4trucks.pl, 12 września 2008 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-24](pol.).
↑TonyT.BezděkTonyT., OndřejO.SkácelOndřejO., Tatratech – Tatra 111 (1942–1962) [online], Tatratech, 14 sierpnia 2010 [dostęp 2024-01-19] [zarchiwizowane z adresu 2011-07-18](cz.).
↑PetrP.HošťálekPetrP., Tatra nákladní typ 111 [online], Jihočeské Motocyklove Museum, kwiecień 2007 [dostęp 2024-04-05] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-14](cz.).
↑R.R.AndrejewaR.R., Нужен ли Колыме памятник Tatra? [online], magadanmedia.ru, 2 kwietnia 2022 [dostęp 2023-12-22] [zarchiwizowane z adresu 2023-08-18](ros.).
.jpg)
.jpg)
