Dom przy ul. Wschodniej 19[1] w Łodzi, miejsce tajnej drukarni Robotnika 1899–1900 prowadzonej przez Józefa Piłsudskiego, stan z 2008Pierwsza (stara) tablica na domu przy ul. Wschodniej 19 w Łodzi, gdzie w latach 1899–1900 mieściła się tajna drukarnia „Robotnika”, wmurowana w 1920, stan sprzed 1945, obecnie nie istniejeJózef Piłsudski w okresie prowadzenia tajnej drukarni PPS w Łodzi, 1899
Aleksander Sulkiewicz, współorganizator i współpracownik tajnej drukarni PPS w Łodzi, organizator ucieczki Józefa Piłsudskiego w 1901, przed ok. 1900Kazimierz Rożnowski, współorganizator i współpracownik tajnej drukarni PPS w Łodzi, ok. 1896
Piękna Pani – Maria Piłsudska z Koplewskich, I voto Juszkiewiczowa, współorganizatorka tajnej drukarni PPS w Łodzi, działaczka PPS i Wielkiego Proletariatu, żona Józefa Piłsudskiego
Tablica pamiątkowa poświęcona Józefowi Piłsudskiemu przy ulicy Wschodniej w Łodzi – tablica na budynku przy ulicy Wschodniej 19 w Łodzi, gdzie w latach 1899–1900 w lokalu nr 4 na I piętrze mieściła się tajna drukarnia „Robotnika”, organu PPS, prowadzona przez Józefa Piłsudskiego. Drukarnia działała do 21/22 lutego 1900, gdy Piłsudski został aresztowany przez Ochranę, a drukarnia została zlikwidowana.
Działalność tajnej drukarni PPS
Przy ulicy Wschodniej 19 mieszkali przez pewien czas późniejszy marszałek Polski Józef Piłsudski z żoną, ukrywając się pod przybranym nazwiskiem Dąbrowscy[2]. Małżonkowie przeprowadzili się do Łodzi, gdzie przy ul. Wschodniej 19 m. 4 Piłsudski, podający się za prawnika[1], prowadził wraz z zecerem Kazimierzem Rożnowskim oraz Aleksander Malinowskim[3], umieszczoną na I piętrze tajną drukarnię „Robotnika”. Maszynę drukarską zwykle umieszczano na parterze, aby uniknąć rozchodzenia się dźwięku pracy maszyny po budynku. W 1899 r. w budynku przy ul. Wschodniej 19 cały parter był lokalem użytkowym, niezamieszkanym, zajętym przez skład bawełny i pończoch, szybko kończącym pracę po południu[1]. Wyposażenie tajnej drukarni stanowiła angielska maszyna drukarska Model-Press o wadze ok. 115 kg (ok. 7 pudów), zaprojektowana do druku niskonakładowego, np. zaproszeń, wizytówek i niewielkich ogłoszeń[1].
Na początku 1900 nasiliły się aresztowania i rewizje w domach osób podejrzewanych o działalność konspiracyjną. W nocy z 21 na 22 lutego 1900, po zdekonspirowaniu wydawnictwa, Piłsudski wraz z żoną Marią został ponownie aresztowany[1]. Zajęto również częściowo wydrukowany 36 numer „Robotnika”. Przyczyną „wpadki” był jednorazowy zakup większej ilości papieru u jednego dostawcy, co nastąpiło wbrew zasadom konspiracji[4]. Aby udowodnić, że PPS pomimo aresztowań nadal funkcjonuje, Stanisław Wojciechowski wydrukował w Londynie kolejny numer (nr 36bis i nr 37), który został rozprowadzony w kraju.
Wstępne śledztwo prowadzono w Łodzi, ale już 17 kwietnia 1900 Piłsudski został osadzony w celi nr 39 X Pawilonu Cytadeli Warszawskiej. Tam oczekiwał na proces, podczas którego oskarżono go nie tylko o kolportaż nielegalnej prasy i literatury, ale także o udział w zabójstwie dwóch szpicli. W więzieniu zaczął symulować chorobę psychiczną. Opinię o zaburzeniach psychicznych, objawiających się m.in. wstrętem do osób odzianych w mundury, wystawił mu dyrektor warszawskiego szpitala dla obłąkanych, którego Piłsudski oczarował długą rozmową o pięknie Syberii (dyrektor był z pochodzenia Buriatem). Wówczas przewieziono go na dalsze badania do petersburskiego szpitala św. Mikołaja Cudotwórcy, skąd – korzystając z pomocy polskiego lekarza i działacza PPS Władysława Mazurkiewicza – 14 maja 1901 udało mu się zbiec w ucieczce zorganizowanej przez Aleksandra Sulkiewicza. Zapewniło mu to uznanie towarzyszy z PPS; w 1902 Piłsudski został wybrany do rozszerzonego składu CKR.
Historia dwóch tablic pamiątkowych
W czasach PRL starano się wymazać wszelkie dowody pamięci o Józefie Piłsudskim. Wizerunek działacza socjalistycznego, redaktora organu PPS „Robotnik” (wydawanego w tajnej drukarni), konspiratora walczącego z caratem – nie pasował do oficjalnej ideologii[5]. Powstanie Społecznego Komitetu Pamięci Józefa Piłsudskiego było możliwe dopiero po strajkach sierpniowych 1980 i powstaniu NSZZ Solidarność i przy poparciu Regionu Łódzkiego NSZZ Solidarność[4]. Uroczyste wmurowanie i odsłonięcie tablicy pamiątkowej odbyło się 11 listopada 1981 dzięki staraniom Społecznego Komitetu Pamięci Józefa Piłsudskiego[4]. Wydarzenie to było jednocześnie jedną z ostatnich uroczystości przez wprowadzeniem stanu wojennego. Nowa tablica zastąpiła zniszczoną około 1945 pierwszą tablicę z 1920, umieszczoną nad drzwiami (wówczas wnęka, gdzie dziś znajduje się pamiątkową tablica, pełniła funkcję drzwi wejściowych do lokalu użytkowego na parterze budynku).
Pierwsza tablica pamiątkowa w 1920 r.
Napis na tablicy z 1920:
Tu mieszkał i został aresztowany 21 II 1900 przez sługi caratu
Naczelnik Państwa Józef Piłsudski w drukarni „Robotnika”
Józef Piłsudski zamieszkał w tym domu w 1889 r. Tu redagował i drukował organ PPS „Robotnik” Aresztowany 21 II 1900 r.
"Być zwyciężonym
i nie ulec to zwycięstwo”
Na nowej tablicy znalazła się podobizna Józefa Piłsudskiego.
Po 1920 marszałek Józef Piłsudski otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Łodzi, lecz według relacji współczesnych Łódź kojarzyła mu się z „wpadką” konspiracyjną[7].
↑ElżbietaE.FeliksiakElżbietaE., Proste drogi Kazimierza Rożnowskiego: socjalisty, sybiraka, obywatela wolnej Polski (w świetle jego listów), „Sybir : wysiedlenia - losy - świadectwa = Siberia : displacements - fates - testimonies”, Białystok 2013, ISBN 978-83-86232-24-6, OCLC886555802 [dostęp 2022-06-14].??? Brak numerów stron w czasopiśmie
↑ abcna podstawie: Tadeusz Wołk-Żołnierski „Działalność Józefa Piłsudskiego w Łodzi w latach 1899-1900”, Kronika Miasta Łodzi nr 1/2000 oprac. Andrzej Janecki: ŁÓDZKI EPIZOD JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO. Urząd Miasta Łodzi. [dostęp 2010-02-15]. (pol.).
↑”...W okresie PRL tworzono „czarna legendę” Piłsudskiego. Starano się również zatrzeć wszelkie dowody uznania dla jego osoby. Mimo to, jeszcze w 1981 roku, staraniem Społecznego Komitetu Pamięci Józefa Piłsudskiego odnowiono tablicę poświęconą Józefowi Piłsudskiemu. Jej odsłonięciu towarzyszyło wyjątkowe zainteresowanie łodzian. ...” za: na podstawie: Tadeusz Wołk-Żołnierski „Działalność Józefa Piłsudskiego w Łodzi w latach 1899-1900”, Kronika Miasta Łodzi nr 1/2000 oprac. Andrzej Janecki: ŁÓDZKI EPIZOD JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO. Urząd Miasta Łodzi. [dostęp 2010-02-15]. (pol.).
↑Pamiętajmy, że jest on (Józef Piłsudski) honorowym obywatelem miasta Łodzi. Nota bene takim żartem historii jest to, że Piłsudski zgodnie z relacjami współczesnych Łodzi ponoć nie lubił. Nie dlatego, że miał do tego miasta o coś pretensje, ale Łódź kojarzyła mu się z aresztowaniem, z miastem, w którym poniósł porażkę jako redaktor „Robotnika”, działacz konspiracyjny. [za:] Rozmowa z prof. Przemysławem Waingertnerem, historykiem z Katedry Historii Polski Najnowszej UŁ. [dostęp 2010-02-24]. (pol.).
