TKS był ulepszoną wersją tankietki TK-3. Został skonstruowany w Biurze Studiów PZInż. przez zespół pod kierunkiem inż. Edwarda Habicha. Główną zmianą była modernizacja kształtu przedniej części kadłuba, wymiana silnika oraz dodanie peryskopu dla dowódcy, zmiana opancerzenia, instalacji elektrycznej, ulepszenie układu jezdnego. Produkcja seryjna ruszyła w 1934[a][1]. Wyprodukowano łącznie 280 egzemplarzy[2]. Ponieważ uzbrojenie czołgu TKS uznano za niewystarczające, na początku 1939 roku (po wcześniejszych próbach jesienią 1938)[1] postanowiono przezbroić 250 czołgów (TK-3 i TKS łącznie) w nkm wz. 38FK kal. 20 mm, polskiej konstrukcji. Do grudnia 1939 miano przezbroić 50 czołgów TK-3 i 60 TKS[1]. Ogólna liczba czołgów planowanych do przezbrojenia: 70 TK-3 i 80 TKS. Cykl ten miał się zakończyć z końcem lutego 1940. Do wybuchu wojny zakładom PZInż. dostarczono 26 sztuk nowego uzbrojenia. Ile zdołano przezbroić dokładnie czołgów, nie wiadomo, dość, że w linii znalazły się 23 TKS-y (24)[3] z działkiem 20 mm[1][4].
Na podwoziu czołgu TKS powstał ciągnik artyleryjski C2P. TKS były produkowane w Czechowicach pod Warszawą (obecnie Warszawa-Ursus), w fabryce Ursus, należącej do PZInż.
Mobilizacja
We wrześniu 1939 roku następujące oddziały pancerne i motorowe Wojska Polskiego dysponowały tankietkami TKS[5]:
W kampanii wrześniowej 1939 w czołgi TKS były uzbrojone dywizjony pancerne wchodzące w skład brygad kawalerii, samodzielne kompanie czołgów rozpoznawczych, przydzielane poszczególnym dywizjom piechoty oraz oddziały rozpoznawcze 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej i Warszawskiej Brygady Pancerno-Motorowej, jak i ich organiczne kompanie czołgów rozpoznawczych[6]. W sumie Wojsko Polskie posiadało na stanie w połowie 1939 roku 300 wozów TK-3 i 274 TKS[7][8]. Mobilizacja przewidywała etaty na łączną liczbę 430 czołgów rozpoznawczych, TKS i TK-3, w tym 50 szt.(po 5 na pociąg pancerny) przydzielone pociągom pancernym[9]. W kampanii wrześniowej brało udział nieco więcej wozów, bądź to w postaci uzupełnień, bądź doraźnie organizowanych z rezerw jednostek, niestety, z racji skąpego materiału źródłowego, nie sposób ustalić dokładnej liczby.
„TKS-y ruszyły – najpierw kolumną, w wąwozie drogi, wzbijając chmury kurzu, paręset metrów od wsi rozwinęły się w linię po obu stronach drogi. Wtedy widocznie Niemcy dostrzegli kontratak, ogień wzmógł się gwałtownie. Rozległy się powolne, basowe serie najcięższych karabinów maszynowych, w które uzbrojone były czołgi TKS.
Cóż za wspaniałe przeżycie – widok niemieckiego odwrotu! Najpierw jeden, później drugi, a jeszcze później trzeci czołg niemiecki wyraźnie zakulał i stanął. Załogi wyskakiwały prościutko pod ogień broni maszynowej. Czarne sylwetki powstawały na wzgórzu na wschód od Albigowej i zaczęły staczać się ku wsi – to ułani z Dywizjonu Rozpoznawczego atakowali, odbierając swe poprzednie stanowiska. Kontratak był niezaprzeczalnym sukcesem – jak udana szarża kawaleryjska” – gen. Franciszek Skibiński[10]
Uzbrojoną w działko tankietką TKS, dowodził plut. podch. Edmund Roman Orlik. Jest on uważany za pierwszego w historii polskiego asa pancernego. W czasie kampanii wrześniowej 1939 zniszczył 13 niemieckich czołgów.
Po przegranej, zdobyczne tankietki TKS wykorzystywane były przez wojska niemieckie i radzieckie.
Inni użytkownicy
Estońskie tankietki TKSTKS używana przez Niemców jako makieta ćwiczebna
W 1935 sprzedano 6 wozów (1 pluton) do Estonii[11]. Po zajęciu Estonii przez ZSRR, egzemplarze te zostały przejęte przez Armię Czerwoną. Na wyposażeniu Armii Czerwonej znajdowały się także tankietki przejęte po agresji ZSRR na Polskę w 1939 roku.
Zdobyte przez Niemców egzemplarze zostały przebudowane na ciągniki artyleryjskie lub sprzedane do Chorwacji, gdzie prawdopodobnie używała ich Redarstvena Straža[12]. Część stosowana była przez wojska Luftwaffe do ochrony lotnisk, do działań przeciwpartyzanckich lub jako podwozia makiet ćwiczebnych[13]. 7 sztuk TKS zostało wcielonych do węgierskiej armii po rozbrojeniu i internowaniu polskich żołnierzy. 1 tankietkę też zdobyli Amerykanie w 1944 na wojskach niemieckich[14].
TK-SB (TK-S-B, TKS-B) – 1 szt., tzw. wersja z bocznymi sprzęgłami, zastosowano nowy most napędowy i sprzęgła boczne. Mimo dużych zalet takiego rozwiązania (dużo lepsza zwrotność), zaniechano badań ze względu na koszty[17][15].
Egzemplarzem pojazdu dysponuje kolekcjoner Jacek Kopczyński z Łodzi. Został on sprowadzony z Norwegii. TKS z jego kolekcji udało się uruchomić.
Kolejny egzemplarz tankietki TKS powrócił do Polski jako dar rządu Norwegii[21]. Po renowacji w zakładach Artura Zysa w Pławcach jest prezentowany w Muzeum Broni Pancernej w Poznaniu[22].
↑ abW literaturze przedmiotu brak ścisłej informacji dotyczącej przezbrajania tankietek w karabiny 20 mm, Jońca z Szubańskim i Tarczyńskim doliczyli się właśnie 23 zmobilizowanych, tak przezbrojonych wozów, nie wiadomo natomiast, ile z nich to TKS-y a ile TK-3. Podaje się łączną liczbę przezbrojonych wozów, natomiast z OdeB oddziałów wynika, że takie wozy w liczbie 3–4 sztuk posiadały zarówno kompanie czy szwadrony uzbrojone w wozy TK-3, jak i TKS. Ze względu na decyzję ze stycznia 1939 roku o przezbrojeniu w nowe działko obu wersji czołgu (patrz tekst wiodący), można przyjąć, że ok. połowy przezbrojonych tankietek stanowiły TKS-y, resztę TK-3. Wyraźnie też Jońca i inni podają, że jesienią 1938 roku przezbrojono w działko 20 mm po jednym egzemplarzu TKS i TK-3 (Op. cit., s. 72).
Przypisy
↑ abcdA. Jońca, R. Szubański, J. Tarczyński, Wrzesień 1939 Pojazdy Wojska Polskiego, Wyd. WKiŁ, Warszawa 1990, s. 72.
↑R. Szubański, Polska broń pancerna w 1939 roku, Wydawnictwo MON, Warszawa 1982, s. 36.
↑Do 15 lipca 1939 przekazano do modernizacji 24 czołgi: po 4 z 2., 6., 7., 12., CWBPanc i wydz.kcz w Wilnie. Akta CAW I.300.47.36.
↑Magnuski Janusz, „Czołg rozpoznawczy TK (TKS)”, seria TBiU-Typy broni i uzbrojenia (tom: 36), MON 1975.
↑A. Jońca, R. Szubański, J. Tarczyński, Wrzesień 1939 Pojazdy Wojska Polskiego. Wyd. WKiŁ, Warszawa 1990, s. 33–44.
↑Mirosław Zientarzewski. Czołg rozpoznawczy TK-S. Zarys rozwoju konstrukcji. „Militaria i fakty”. 31, s. 10, 6/2005. AJAKS – Krzysztof Świtała. ISSN1509-8524.
AdamA.JońcaAdamA., RajmundR.SzubańskiRajmundR., JanJ.TarczyńskiJanJ., Wrzesień 1939 Pojazdy Wojska Polskiego, Warszawa: WKiŁ, 1990, ISBN 83-206-0847-3, OCLC177350879. Brak numerów stron w książce
Magnuski Janusz: Czołg rozpoznawczy TK (TKS), seria TBiU-Typy broni i uzbrojenia (tom: 36), MON, 1975.
Rajmund Szubański: Polska broń pancerna w 1939 roku, Warszawa: Wyd. MON, 1982, ISBN 83-11-06771-6.
Jan Tarczyński, Krzysztof Barbarski, Adam Jońca: Pojazdy w Wojsku Polskim = Polish Army vehicles: 1918–1939, Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, Londyn: Komisja Historyczna b. Sztabu Głównego PSZ, 1995, ISBN 83-85621-57-1.
Janusz Magnuski: Karaluchy przeciw panzerom, Warszawa: Pelta, 1995.
Leszek Komuda: Przeciwpancerne tankietki, in: „Militaria” rok 1 nr 3 i nr 4.
Czołg rozpoznawczy TK-S, „Militaria i Fakty” nr 31 (6/2005).
Zbigniew Lalak: Czołg rozpoznawczy TK3/Reconnaissance tank TK3, in: Z. Lalak, T. Basarabowicz, R. Sawicki, M. Skotnicki, P. Żurkowski: Pojazdy II wojny światowej (tom 2)/Military Vehicles of WW2, part 2, Warszawa 2004, ISBN 83-920361-0-7.
.jpg)
.jpg)
.jpg)