Synagoga w GwoźdźcuZrekonstruowane sklepienie i bima w Muzeum Historii Żydów Polskich PolinModel wykonany w Muzeum Budownictwa Ludowego w SanokuElewacja zachodnia Synagogi w GwozdzcuRzut Synagogi w Gwozdzcu
Synagoga została wzniesiona około 1640[2][3]. Częściowo spalona w czasie I wojny światowej podczas pogromu wywołanego przez wojska rosyjskie. W okresie międzywojennym przystąpiono do odbudowy. Podczas II wojny światowej została całkowicie zniszczona przez Niemców[2][4][5].
Budynek o wysokości około 15 metrów został oryginalnie wzniesiony na planie kwadratu o wymiarach 11,30 × 11,30 m. Wówczas składał się jedynie z sali głównej o ścianach wykonanych w konstrukcji przysłupowej i sklepieniu kolebkowym. Zostało ono w 1729 przebudowane na sklepienie namiotowe o ośmiokątnej podstawie i kwadratowej górze, zwężające się do formy ślepo zakończonej „latarni”, również dołem ośmiobocznej, a górą kwadratowej. W XVIII wieku dobudowano również sień, babiniec i bóżniczkę zimową przy południowo-zachodnim narożu, służącą jako cheder oraz jako pomieszczenie modlitewne w okresie zimowym. Sień i babiniec były wzniesione w konstrukcji łątkowo-sumikowej, przedsionek w szkieletowej z deskowaniem, natomiast bóżniczka zimowa jako jedyna była murowana i posiadała ogrzewanie. W wyniku tych zmian powstała ostateczna asymetryczna bryła budynku. Przed 1910 budynek został odnowiony, lecz już w czasie I wojny światowej został spalony przez wojsko rosyjskie[2][7][5].
Wyposażeniem synagogi był dwukondygnacyjny, polichromowany aron ha-kodesz oraz bima w formie również polichromowanej ośmiobocznej altany z latarnią na szczycie. Ściany i sufity w całości pokryte były wielobarwnymi malowidłami o motywach biblijnych[8]. Przedstawiały głównie rośliny i zwierzęta otaczające tablice z napisami, m.in. świętymi tekstami modlitw i pouczeń, a także z nazwiskami fundatorów. Wykonany po roku 1652 wystrój malarski wnętrza jest dziełem Icchaka Bera, jego syna, Izraela ben Mordechaja Liśnickiego z Jaryczowa, Izraela ben Mordechaja Szena[8] i został odnowiony w 1729 przez Izaaka, syna Jehudy-ha-Kohena z Jaryczowa[2].
Rekonstrukcja
Wykonana w latach 2010–2014 rekonstrukcja sklepienia była możliwa dzięki zachowanemu rękopisowi Karola Zyndrama Maszkowskiego (1868–1938). Maszkowski przebywał w Gwoźdźcu na jesieni roku 1891 zajmując się studium wystroju malarskiego synagogi. W latach 1898–1899 uzupełnił on swoje opracowanie rysunkami na zlecenie Polskiej Akademii Umiejętności[3]. Wyniki badań Maszkowski przedstawił w pracy „Bożnica drewniana w miasteczku Gwóźdźcu”[2].
Prace rekonstrukcyjne zostały przeprowadzone z zastosowaniem tradycyjnych narzędzi i materiałów[9] i były w znacznej części sponsorowane przez Irenę Platke. Roboty ciesielskie wykonano głównie na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, prace malarskie w wielu miejscowościach na terenie Polski i Stanów Zjednoczonych z udziałem studentów uczelni artystycznych[3][11].
↑Maria i Kazimierz Piechotkowie: Bramy Nieba – Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, 2015, s. 671, seria: Sztuka żydowska w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. ISBN 978-83-942048-5-3.
↑ abTadeusz Szydłowski: Ruiny Polski – opis szk.d wyrządzonych przez wojnę w dziedzinie zabytk.w sztuki na ziemiach Małopolski i Rusi Czerwonej. Warszawa–Kraków–Lublin–Łódź: 1919, s. 156.
↑Maria i Kazimierz Piechotkowie: Bramy Nieba – Bóżnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Muzeum Historii Żydów Polskich, Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata, 2015, s. 671, seria: Sztuka żydowska w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej. ISBN 978-83-942048-5-3. ISBN 978-83-942344-0-9.
Maria i Kazimierz Piechotkowie: Bramy nieba. Bożnice drewniane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, Wydawnictwo Krupski i S-ka, 1996. ISBN 83-86117-02-8.