Rzeź humańska

Rzeź humańska
Państwo

Rzeczpospolita Obojga Narodów

Miejsce

Humań

Data

20/21 czerwca 1768

Liczba zabitych

od 2 do 20 tysięcy

Typ ataku

pogrom

Sprawca

Czerń, zbuntowani Kozacy

Położenie na mapie Polski w 1771 r.
Mapa konturowa Polski w 1771 r., na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „miejsce zdarzenia”
Ziemia48°45′N 30°13′E/48,750000 30,216667
Widok Humania około 1785 roku
Pomnik Iwana Gonty i Maksyma Żeleźniaka w Humaniu z 2015 r.

Rzeź humańska lub rzeź w Humaniu – wymordowanie 20[1] lub 21 czerwca 1768 roku[2] przeważnie[1] Polaków i Żydów, którzy schronili się w Humaniu podczas buntu Kozaków i ruskich chłopów (tzw. koliszczyzny). Wśród ofiar znalazło się wiele kobiet i dzieci.

Tło wydarzeń

 Osobny artykuł: Koliszczyzna.

Rzeź humańska miała miejsce podczas koliszczyzny. Rebelia ta, według różnych źródeł, została wywołana przez prowokację władz Imperium Rosyjskiego, które wykorzystując antyszlacheckie i antypolskie nastroje hajdamaków i miejscowych chłopów cierpiących z powodu ucisku pańszczyźnianego, posłużyły się nimi do walki z konfederacją barską i szlachtą polską wspierającą konfederację. Wśród innych przyczyn wystąpienia wymienia się zaostrzenie pańszczyzny, narzucanie obrządku unickiego w miejsce prawosławia, czy też podsycanie nienawiści do polskiej i żydowskiej ludności przez Cerkiew prawosławną.

Przebieg rzezi

Zarządcą i obrońcą Humania, który należał do wojewody kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego, był Rafał Mładanowicz, który przewodził 2500 zbrojnym żołnierzom. Wśród nich znajdował się Iwan Gonta – setnik kozacki (dowódca dworskiej milicji Potockiego), który został wysłany jako mediator naprzeciw nadciągającym na miasto zbuntowanym chłopom. Gonta zdradził Potockiego i połączył się z rebeliantami, którzy po kilkunastogodzinnym zaciekłym szturmie zdobyli miasto 20 czerwca. Dalsze wydarzenia przedstawiały się następująco:

Tłumy powstańców wdarły się do środka miasta [...] W kościołach, synagodze i ratuszu skupiła się większość szlachty i Żydów. Księża katoliccy komunikowali i udzielali absolucji [...] rozpoczęła się rzeź zainicjowana najprawdopodobniej przez żądnych zemsty chłopów. Według współczesnych świadectw w samej tylko synagodze poniosło śmierć około trzech tysięcy Żydów. Zabijano i męczono. Żydom obcinano ręce i uszy. Wyciągano ich poza tym z piwnic, domów, a nawet - rowów, gdzie daremnie szukali schronienia. Kolejnymi ofiarami nienawiści powstańczego tłumu stali się księża katoliccy i uniccy[3].

W Humaniu wśród zamordowanych duchownych unickich byli zakonnicy z miejscowego klasztoru bazyliańskiego[4]. Iwan Gonta ogłosił się księciem humańskim, a Maksym Żeleźniak, główny przywódca koliszczyzny, księciem smilskim i hetmanem kozackim.

Gdy powstanie zaczęło być groźne także dla Imperium Rosyjskiego, rosyjskie oddziały przystąpiły do tłumienia go, w czym pomagały im wojska koronne. W nocy z 6 na 7 lipca przywódcy koliszczyzny zostali pojmani podstępem przez przybyłych do obozu Kozaków dońskich będących na służbie rosyjskiej, podczas pozornej fraternizacji[5]. Gontę i innych zamieszkujących Prawobrzeże (poddanych polskich) wydano Branickiemu; Gonta po torturach został obdarty ze skóry i poćwiartowany żywcem[6]. Żeleźniaka i głównie Kozaków zaporoskich z Lewobrzeża (poddanych rosyjskich) Rosjanie pozostawili własnemu sądownictwu; Żeleźniak (po złagodzeniu kary) został zesłany na Syberię. Wojsko koronne i wojsko rosyjskie przystąpiły do kilkumiesięcznej pacyfikacji koliszczyzny[7][8].

Szacunki liczby ofiar

Szacowano, że łączna liczba zabitych wyniosła ok. 20 tysięcy Polaków i Żydów[9][10][11][12][13][14][15]. Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego, „liczba trupów z tymi co z pobliskich miejsc kolije na stracenie przywiedli do 15 tysięcy doszła”[2]. Zdaniem dr Olhy Kowałewskiej, liczba zabitych wyniosła ok. 2,5-3 tysięcy, przeważnie Polaków i Żydów.[1]

Tadeusz Korzon w pracy Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta stwierdził, że „w samym Humaniu miało zginąć według przesadnej rachuby 18 000 dusz”, zaś „urzędnicy sądowi podług akt liczyli ofiar rzezi nie więcej niż 5.000"[16]. Znacznie niższą liczbę zabitych (2 tys.) podaje amerykański historyk Paul Robert Magocsi[17], natomiast kanadyjski historyk Orest Subtelny pisze ogólnie o tysiącach „brutalnie zamordowanych” ofiar[18]. Władysław Serczyk stwierdził w 1972 roku, iż liczby zabitych w Humaniu nie da się jednoznacznie ustalić. W pierwszych relacjach z miejsca wypadków podana została liczba 12 tys. ofiar: 5 tys. zabitej szlachty oraz 7 tys. Żydów, którą uważał za przesadzoną, podkreślał jednak, iż ofiary „należy szacować nie w setkach, lecz w tysiącach”[19]. W 2001 roku Władysław Serczyk określił liczbę ofiar na „kilka tysięcy”[20]. Rzeź humańska była ogromnym wstrząsem dla polskiej opinii przede wszystkim z powodu faktu dokonania jej przez chłopów oraz z powodu dokonanych w jej czasie okrucieństw, nie zaś z powodu liczby zabitych[19].

Nawiązania

Jednym z naocznych świadków, którzy odmalowali obraz rzezi w swych pamiętnikach, był Stanisław Kruszelnicki. Na tle tych wydarzeń powstały Sen srebrny Salomei Juliusza Słowackiego, powieść poetycka Zamek kaniowski Seweryna Goszczyńskiego i Koliszczyzna i stepy[21] Michała Grabowskiego.

Pod koniec 2009 roku w telewizji ukraińskiej podczas emisji popularnonaukowego serialu Historia ziem ukraińskich, którego sponsorem był Browar Lwowski, pojawiło się sformułowanie „Lach, Żyd i sobaka, wse wira odnaka”, którego używali ruscy chłopi i hajdamacy podczas wieszania na szubienicy Polaków i Żydów, przy których na wspólnej belce dla pohańbienia zwłok wieszano także psa. Skandal wywołał odcinek tego serialu poświęcony rzezi humańskiej, który zachęcał do poznania „chwalebnej przeszłości ojczyzny”. W odcinku tym ataman Żeleźniak po zdobyciu miasta, posilając się piwem „Lwowskie” powiesił na kościelnej wieży „Lacha, Żyda i psa – bo ich wiara jednaka”. Oburzenie wyraziły polskie środowiska kresowe, a poseł PiS Stanisław Pięta nawoływał do bojkotu piw produkowanych przez Grupy Carlsberg (do której należy Browar Lwowski) i domagał się szybkich i stanowczych przeprosin[22].

Na Ukrainie postać Iwana Gonty otoczona jest szacunkiem, we Lwowie istnieje ulica jego imienia, a w Chrystynówce w 2009 roku wzniesiono jego pomnik. Podczas odsłonięcia (w którym brali udział przedstawiciele miejscowych władz oraz biskupi Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Kijowskiego) mer (prezydent) tego miasta Mykoła Nakonieczny podkreślił, że pomnik Gonty będzie przypominał Ukraińcom, że powinni walczyć o ojczystą ziemię z jej ciemiężcami[23].

W dniu 17 maja 2018 r. Rada Miasta Kijowa zagłosowała za zorganizowaniem uroczystości upamiętniających 250 rocznicę Koliszczyzny, na wniosek dwóch przedstawicieli nacjonalistycznej partii Swoboda Yuriya Syrotyuka i Wołodymyra Bochniaka[24]. Decyzja ta spotkała się z krytyką ze strony ukraińskiej społeczności żydowskiej i Charkowskiej Grupy Ochrony Praw Człowieka[24][25].

Przypisy

  1. ↑ a b c Ольга Ковалевська, Проблема іконографії І. Ґонти в контексті політик пам'яті та сучасних досліджень, s. 143.
  2. ↑ a b Słownik geograficzny Królestwa Polskiego Warszawa 1882, t. III s. 214
  3. ↑ Serczyk 1972 ↓, s. 325-326.
  4. ↑ P. Krasny: Architektura cerkiewna na ziemiach ruskich Rzeczypospolitej 1596-1914. Kraków: Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2003, s. 108. ISBN 83-242-0361-3.
  5. ↑ Dowódca rosyjski Kołogrywow zadeklarował współpracę w walce antyszlacheckiej i w tym celu zażądał dostarczenia kajdan do wspólnego obozu, co Kozacy Gonty uczynili. Następnie po libacji z Gontą aresztował go, a biesiadujący jego żołnierze uczynili to samo z resztą oddziału Gonty. Por. Franciszek Rawita-Gawroński Historya ruchów hajdamackich (w. XVIII), Brody 1913 t. II s. 219-220
  6. ↑ Serczyk 1972 ↓, s. 357.
  7. ↑ „W ciągu lata Branicki i Stempkowski z jednej strony, Guriew i Kołogrywow z drugiej uśmierzyli hajdamaków, płacąc srogością za srogość, przy czym jednak najlepiej wtajemniczonych Zaporożców nie oddano władzom polskim do zbadania i ukarania.” Władysław Konopczyński Konfederacja barska wyd. I powojenne, Warszawa 1991, wyd. Volumen, ISBN 83-85218-07-6, t. I, s. 71.
  8. ↑ „z Ukrainy odgłosy represji: jednym ręce, nogi ucinają, (drugim) oczy wypiekają, trzecich wieszają i różnymi sposobami gubią” Władysław Konopczyński Konfederacja barska wyd. I powojenne, Warszawa 1991, wyd. Volumen, ISBN 83-85218-07-6 ,t. I, s. 71. przypis 20
  9. ↑ Władysław Wielhorski, Ziemie ukrainne Rzeczypospolitej, Londyn 1959, s. 70
  10. ↑ „Encyklopedia Kresów”, praca zbiorowa, 2010, s. 151
  11. ↑ Stanisław Grodziski, „Wielka Historia Polski. Polska w czasach przełomu (1764-1815)”, Kraków 2001, s. 49, 51
  12. ↑ „Dzieje Polski. Kalendarium”, pod red. Andrzeja Chwalby, Kraków 1999, s. 439
  13. ↑ „Kronika Polski”, praca zbiorowa, Warszawa 200, s. 352
  14. ↑ Stanisław Bogusław Lenard, Ireneusz Wywiał, „"Historia Polski w datach”, wyd. PWN, Warszawa 2000, s. 274-275
  15. ↑ Lucyna Kulińska, Ihrowica - zabili nas w Wigilię, „Wiedza i Życie. Inne oblicza historii”, nr 6/2010, s. 17
  16. ↑ Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta wyd. II, t.1, Kraków-Warszawa 1897 s. 197-198
  17. ↑ R. P. Magocsi, A History of Ukraine, University of Washington Press, Seattle 1997, s. 300
  18. ↑ O. Subtelny, Ukraine. A history, University of Toronto Press, Toronto 1988, ISBN 0-8020-5808-6, s. 193
  19. ↑ a b Serczyk 1972 ↓, s. 329.
  20. ↑ „rzeź, w której zginęło kilka tysięcy szlachty, Żydów i księży unickich”, Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, Wyd. III, Wrocław- Warszawa-Kraków 2001, Wyd. Ossolineum ISBN 83-04-04530-3 s. 152.
  21. ↑ Michał Grabowski, Koliszczyzna i stepy : powieść, wyd. 1838 [online], polona.pl [dostęp 2018-10-25].
  22. ↑ Poseł Pięta piętnuje ukraiński serial i piwo
  23. ↑ Morderca Polaków i Żydów ukraińskim bohaterem. [dostęp 2012-08-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-11-05)].
  24. ↑ a b Ukrainian Jewish associations outraged by Kyiv Council plans for bloodstained anniversary [online], Human Rights in Ukraine [dostęp 2024-12-04].
  25. ↑ Заява керівництва основних єврейських об’єднань України з приводу урочистих заходів в ознаменування 250-річчя Коліївщини [online], Асоціація єврейських організацій та общин України (Ваад), 25 maja 2018 [dostęp 2024-12-04] (ros.).

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Read other articles:

Leandro Trossard

Leandro Trossard Trossard bersama Brighton & Hove Albion pada 2022Informasi pribadiNama lengkap Leandro Trossard[1]Tanggal lahir 4 Desember 1994 (umur 29)Tempat lahir Maasmechelen, BelgiaTinggi 172 cm (5 ft 8 in)[2]Posisi bermain SayapInformasi klubKlub saat ini ArsenalNomor 19Karier senior*Tahun Tim Tampil (Gol)2012–2019 Genk 83 (27)2012–2013 → Lommel United (pinjaman) 12 (7)2013–2014 → Westerlo (pinjaman) 17 (3)2014–2015 → Lommel United...

 

Hobart Bosworth

Hobart BosworthLahir(1867-08-11)11 Agustus 1867Marietta, Ohio, A.S.Meninggal30 Desember 1943(1943-12-30) (umur 76)Glendale, California, A.S.PekerjaanAktorsutradaraTahun aktif1908–1942Suami/istriAdele Farrington (?–1919) (cerai)Cecile Kibre (1920–1943) (hingga wafat)AnakGeorge Hobart Bosworth (b. 1918) Hobart Van Zandt Bosworth (11 Agustus 1867 – 30 Desember 1943) adalah seorang sutradara, aktor, penulis, dan produser asal Amerika Serikat [1] Referensi ...

 

Atlakviða

The Hunninge Image Stone on Gotland, Sweden, with imagery that probably refers to Atlakviða, or another story or poem on the same events. On the top of the stone, there is a man carrying a ring, who may be Sigurd or the messenger Knéfrøðr. On the bottom left, the scene depicts a woman watching the snake pit where Gunnar is lying. Atlakviða (The Lay of Atli) is one of the heroic poems of the Poetic Edda. One of the main characters is Atli who originates from Attila the Hun. It is one of t...

Dublin Zoo

Zoo in Dublin, Ireland Dublin ZooDublin Zoo entrance53°21′14″N 6°18′14″W / 53.35389°N 6.30389°W / 53.35389; -6.30389Date opened1 September 1831; 192 years ago (1831-09-01)LocationDublin, IrelandLand area28 ha (69 acres)[1]No. of animals400No. of species100Annual visitors1+ million[2]MembershipsBritish and Irish Association of Zoos and Aquariums, European Association of Zoos and Aquaria, World Association of Zoos and Aq...

 

Nicolás López (footballer, born 1993)

Uruguayan footballer In this Spanish name, the first or paternal surname is López and the second or maternal family name is Alonso. Nicolás López López warming up for Roma in 2012Personal informationFull name Nicolás Federico López Alonso[1]Date of birth (1993-10-01) 1 October 1993 (age 30)[1]Place of birth Montevideo, UruguayHeight 1.77 m (5 ft 10 in)[1]Position(s) ForwardTeam informationCurrent team LeónNumber 10Youth career2004–2...

 

大字 (数字)

この項目には、一部のコンピュータや閲覧ソフトで表示できない文字が含まれています（詳細）。 数字の大字（だいじ）は、漢数字の一種。通常用いる単純な字形の漢数字（小字）の代わりに同じ音の別の漢字を用いるものである。 概要 壱万円日本銀行券（「壱」が大字） 弐千円日本銀行券（「弐」が大字） 漢数字には「一」「二」「三」と続く小字と、「壱」「�...

Население Татарстана

Численность населения республики по данным Росстата составляет 4 003 016[1] чел. (2024). Татарстан занимает 8-е место по численности населения среди субъектов Российской Федерации[2]. Плотность населения — 59,00 чел./км² (2024). Городское население — 76,72[3] % (20...

 

ヨハネス12世 (ローマ教皇)

ヨハネス12世 第130代 ローマ教皇 教皇就任 955年12月16日教皇離任 964年5月14日先代 アガペトゥス2世次代 レオ8世個人情報出生 937年スポレート公国（中部イタリア）スポレート死去 964年5月14日 教皇領、ローマ原国籍 スポレート公国親 父アルベリーコ2世（スポレート公）、母アルダその他のヨハネステンプレートを表示 ヨハネス12世（Ioannes XII、937年 - 964年5月14日）は、ロ...

 

Epididimitis

Epididimitis Tuberculos Epididimitis adalah peradangan epididimis.[1] Epididimis adalah saluran yang bergulung yang terletak di belakang setiap testis.[2] Epididimis berperan dalam mengumpulkan dan menyimpan sperma sebelum ejakulasi sewaktu berhubungan seksual dan sebagai tempat maturasi dari sperma.[2] Epididimitis biasanya disebabkan oleh mikroorganisme yang ditularkan melalui hubungan kelamin, biasanya Neisseria gonorrhoeae dan Chlamydia trachomatis.[1] Peny...

D'Cips

Artikel ini tidak memiliki referensi atau sumber tepercaya sehingga isinya tidak bisa dipastikan. Tolong bantu perbaiki artikel ini dengan menambahkan referensi yang layak. Tulisan tanpa sumber dapat dipertanyakan dan dihapus sewaktu-waktu.Cari sumber: D'Cips – berita · surat kabar · buku · cendekiawan · JSTOR D'CipsAsalCipanas, IndonesiaGenrePop, Pop rockTahun aktif2008 - sekarangLabelPelangi RecordsAnggotaAraAriIdilSiduOcen D'Cips merupakan sebuah gr...

 

Sainik School, Tilaiya

Indian defence services preparatory school Sainik School TilaiyaAddressSainik School Tilaiya, P.O. Tilaiya DamCentral ZoneTilaiya Dam, Koderma, Jharkhand, 825413IndiaCoordinates24°19′55″N 85°31′01″E / 24.332°N 85.517°E / 24.332; 85.517InformationOther namesSSTSchool typeDefence Nursery Military Preparatory InstitutionMottoअग्रे सरत सर्वदा(Forward Ever)Established16 September 1963 (1963-09-16)FounderLt. Col LEG Smit...

 

Marianne Weber

German women's rights activist and legal historian For the German Olympic rower, see Marianne Weber (rower). Marianne WeberBornMarianne Schnitger(1870-08-02)2 August 1870Oerlinghausen, Principality of Lippe, North German ConfederationDied(1954-03-12)12 March 1954Heidelberg, Baden-Württemberg, West GermanyNotable workOccupation and Marriage (1906)Wife and Mother in the Development of Law (1907)Authority and Autonomy (1912)On The Valuation of Housework (1912)Women and Objective Culture (1913)W...

Steve Farley

American politician and Arizona state senator Steve FarleyMember of the Arizona Senatefrom the 9th districtIn officeJanuary 14, 2013 – January 14, 2019Preceded byRick MurphySucceeded byVictoria SteeleMember of the Arizona House of Representativesfrom the 28th districtIn officeJanuary 2007 – January 2013Preceded byTed DowningSucceeded byEric Meyer Personal detailsBorn (1962-12-24) December 24, 1962 (age 61)Upland, California, U.S.Political partyDemocratic...

 

The Langham, New York

Skyscraper in Manhattan, New York This article is about the hotel on Fifth Avenue in New York City. For the apartment building on Central Park West in New York City, see The Langham (apartment building). The Langham, New York, Fifth AvenueGeneral informationStatusCompletedTypeHotels, ResidentialLocation400 5th AvenueManhattan, New York City, New York, United StatesCoordinates40°45′00″N 73°59′01″W / 40.75000°N 73.98361°W / 40.75000; -73.98361Construction st...

 

竜王インターチェンジ

竜王インターチェンジ 竜王インターチェンジ所属路線 E1 名神高速道路IC番号 29-2料金所番号 01-208本線標識の表記 竜王起点からの距離 447.2 km（東京IC起点） ◄蒲生SIC (6.0 km) (4.5 km) 菩提寺PA►接続する一般道 国道477号供用開始日 1981年（昭和56年）8月28日[1]通行台数 12,676台/日（2020年度）[2]所在地 〒520-2552滋賀県蒲生郡竜王町大字小口1102-4北緯35度3分11.12秒 東経...

Internazionali d'Italia 2014 - Singolare femminile

Internazionali d'Italia 2014Singolare femminileSport Tennis Vincitrice Serena Williams Finalista Sara Errani Punteggio6-3, 6-0 Tornei Singolare uomini (q) donne (q)   Doppio uomini donne 2013 2015 Voce principale: Internazionali d'Italia 2014. Serena Williams è la detentrice del titolo e si è riconfermata anche in questa edizione superando in finale la tennista italiana Sara Errani con il punteggio di 6-3, 6-0. Indice 1 Teste di serie 2 Qualificate 2.1 Lucky Loser 3 Wild card 4 Calenda...

 

Valinor

Valinor (una interpretación). El reino de Valinor («Tierra de los Valar») es un territorio ficticio que aparece en las obras de J. R. R. Tolkien, principalmente en El Silmarillion. Es el reino que fundaron los Valar en el continente de Aman, después del devastamiento perpetrado por Melkor sobre el que tuvieran inicialmente en la Tierra Media, Almaren. Hasta Aman se podía ir en barco desde la Tierra Media, atravesando el Gran Mar, pero tras la rebelión del rey Ar-Phârazon de Númenor en...

 

Villa Massoni

Questa voce o sezione sull'argomento architettura è ritenuta da controllare. Motivo: A partire da qui [1] in avanti, voce stravolta da aggiunte IP, spesso rimuovendo info e fonti senza motivo. Voce precedentemente protetta per lo stesso motivo Partecipa alla discussione e/o correggi la voce. Segui i suggerimenti del progetto di riferimento. La Villa di Volpigliano, o Villa della Rocca, poi conosciuta come Villa Massoni, è situata in via Rocca a Massa, appena fuori le mura albericiane....

John Dalton

British chemist and physicist (1766–1844) For other people named John Dalton, see John Dalton (disambiguation). John DaltonFRSDalton by Thomas Phillips, 1835Born(1766-09-06)6 September 1766Eaglesfield, Cumberland, EnglandDied27 July 1844(1844-07-27) (aged 77)Manchester, Lancashire, EnglandKnown forAtomic theoryLaw of multiple proportionsDalton's law of partial pressureDaltonismDalton MinimumDalton (unit)AwardsRoyal Medal (1826)FRS (1822)Scientific careerNotable studentsJames Presc...

 

Hospital del Cardenal Salazar

Faculty of Philosophy and Arts Hospital del Cardenal Salazar (originally, Hospital General del Cardenal; currently, Facultad de Filosofía y Letras) was a general hospital located in Córdoba, Spain. It was founded in 1703 in the historic centre by Cardinal Pedro de Salazar Gutiérrez de Toledo, Bishop of Cordoba.[1] The building was designed by Juan Antonio Camacho de Saavedra. It has great architectural beauty, with a facade of columns with Doric capitals flanking the arched entranc...