PROFILPELAJAR.COM

Treść tego artykułu od 2020-08-23 należy opracować w taki sposób, aby nie uwypuklała nadmiernie polskiej specyfiki / aby nie zawężała się tylko do polskich warunków
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.

Równoważnik zdania – wyraz lub ciąg wyrazowy formalnie nietworzący zdania (ponieważ nie zawiera orzeczenia), oddający jednak tę samą treść co zdanie^[1].

Przykłady:

Piękna pogoda.
Sprawa zakończona.
Kto tam?
Dokąd to?
Dlaczego tak?
Nie krzyczeć!
Cisza! Uwaga!
Nigdy więcej wojny!

Równoważniki zdań dzielą się na dwa zasadnicze rodzaje^[2]:

wypowiedzi, w których występują wszystkie samodzielne części mowy oprócz czasowników. Zawierają najczęściej szczegóły właśnie omawianej kwestii i występują najczęściej w dialogach: (– Czytam książkę.) – Jaką? – 1222. – Jakiego autora? – Anne Holt.
wypowiedzi, w których występują czasowniki w formie nieosobowej, najczęściej imiesłowy nieodmienne.

Równoważniki zdań w wypowiedzeniach złożonych

Równoważniki stanowią również części składowe wypowiedzeń złożonych^[3].

[Ten sobie mówi i ten sobie mówi,] pełno radości i krzyku.

Wszystko[, co tylko mogłem przeżyć,] już za mną.

W wypowiedzeniach złożonych najczęściej jako równoważniki zdań występują konstrukcje z imiesłowami przysłówkowymi (współczesnym i uprzednim)^[3]:

Siedział przy stole, czytając gazetę.

Przeczytawszy gazetę, wyszedł z domu.

Przy stosowaniu imiesłowowych równoważników zdań częste są błędy logiczno-składniowe – głównie wskutek nieznajomości dwóch zasad ich używania, mianowicie:

zasady tożsamości podmiotów
zasady jednoczesności albo uprzedniości czynności opisanych przez zdanie główne i równoważnik zdania

– oraz błędy interpunkcyjne.

Zasada tożsamości podmiotów

Polega na tym, że wykonawca czynności wyrażonej imiesłowem nieodmiennym musi być jednocześnie wykonawcą czynności wyrażonej w orzeczeniu w formie osobowej czasownika, na przykład^[4]:

Żołnierze maszerowali, głośno śpiewając. (Żołnierze maszerowali i śpiewali – ten sam podmiot)

Niepoprawne są więc zdania typu:

~~Mając 5 lat, umarła mu matka.~~ (Gdy on miał 5 lat, umarła jego matka – różne podmioty)

~~Wszedłszy do budynku, nastąpił wybuch.~~ (To nie wybuch wszedł do budynku, a człowiek lub ludzie – różne podmioty.)

~~Podziwiając grę aktorów, ogarnia człowieka wzruszenie.~~ (Kiedy widz podziwia grę aktorów, ogarnia go wzruszenie – różne podmioty)

Powyższe przykłady są tak zwanymi anakolutami. Użycie równoważników zdań nieodnoszących się do wykonawcy czynności będącego podmiotem zdania głównego dopuszczalne jest jedynie wówczas, gdy są one utartymi zwrotami frazeologicznymi: krótko mówiąc, lekko licząc, prawdę powiedziawszy' itp. Takie wyrażenia są zwykle równoważnikami bezpodmiotowych zdań warunkowych, na przykład: Szczerze mówiąc (jeśliby się miało szczerze powiedzieć), nie byliby tym zachwyceni. Zakładając (jeśli się założy), że macie rację, możemy to uznać. Konstrukcje takie występują często w języku mówionym jako wtrącenia i dopowiedzenia^[5].

Zasada jednoczesności albo uprzedniości czynności w zdaniu głównym i w równoważniku zdania

Wymaga ona, żeby czynność wyrażona imiesłowem kończącym się na -ąc była jednoczesna z czynnością w zdaniu głównym, a czynność wyrażona imiesłowem z końcówką -wszy, -łszy wcześniejsza od czynności w zdaniu głównym:

Jedząc, mlaskał ustami. (Kiedy jadł, mlaskał.)

Zjadłszy ciastko, obtarł usta. (Najpierw zjadł ciastko, potem obtarł usta.)

Niepoprawne są więc konstrukcje, w których równoważnik z imiesłowem współczesnym ma znaczenie uprzedniości:

~~Podejmując~~ (zamiast: Podjąwszy) się pracy, wykonali ją sumiennie. (Najpierw bowiem się jej podjęli, potem ją wykonali.)

lub następczości:

Zaczęto badania, ~~uzyskując~~ pomyślne wyniki. (zamiast: Zaczęto badania i uzyskano pomyślne wyniki.)

Ogólna zasada interpunkcji dla zdań złożonych z imiesłowowym równoważnikiem zdania

Polega na oddzielaniu przecinkiem równoważnika od innych części zdania:

Idąc ulicą, zachowywali się hałaśliwie.

Przecinek stawia się nawet wówczas, gdy równoważnik ten jest jednym wyrazem bez określeń^[6]:

Idąc, rozmawiali.

Ziewnąwszy, zasnął.

Przypisy

↑ Milewski 1967 ↓, s. 99.
↑ Bąk 1977 ↓, s. 401–402.
↑ ^a ^b Bąk 1977 ↓, s. 402.
↑ Klemensiewicz 1953 ↓, s. 9.
↑ imiesłów przysłówkowy. Poradnia językowa PWN. [dostęp 2008-11-01].
↑ przecinek a imiesłów przysłówkowy. [dostęp 2008-11-01].

Bibliografia

Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego – zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
Zenon Klemensiewicz: Zarys składni polskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1953.
Tadeusz Milewski: Językoznawstwo. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1967.