Przewlekły ból odbytu (zespół dźwigaczy odbytu, kurcz dźwigaczy, zespół mięśnia łonowo-odbytniczego, zespół mięśnia gruszkowatego, bolesne napięcie mięśni miednicy) – zaburzenie czynnościowe przewodu pokarmowego objawiające się występującym głównie w pozycji siedzącej tępym bólem lub wrażeniem ucisku umiejscowionym w górnej części odbytnicy.

Po raz pierwszy zespół dźwigaczy odbytu opisał Simpson w 1859. W 1936 po publikacji Thielego zaczęto łączyć objawy zaburzenia ze skurczem mięśni. W 1964 Wasserman, a następnie w 1968 Wallace i Madden powiązali dolegliwości bólowe ze skurczem mięśnia dźwigacza odbytu^[1].

Zespół dźwigaczy odbytu występuje pięciokrotnie częściej u kobiet, zwykle po ukończeniu 30. roku życia.

Za prawdopodobną przyczynę zespołu dźwigaczy odbytu uważa się nadmierną kurczliwość mięśni dna miednicy, a szczególnie łonowo-odbytniczej części mięśnia dźwigacza odbytu. W piśmiennictwie można znaleźć pogląd, że zespół dźwigaczy odbytu może mieć związek z zaburzeniami nastroju^[2]. Ponadto przewlekłym czynnościowym zaburzeniom bólowym odbytu sprzyja siedzący tryb życia, częsta i długotrwała jazda samochodem, przebyte porody, zabiegi operacyjne (zwłaszcza przednia niska resekcja odbytnicy) oraz urazy miednicy. Dokładna etiologia i patofizjologia przewlekłego bólu odbytu nie została jednak dotychczas poznana.

Pacjenci skarżą się na tępy ból zlokalizowany w odbytnicy, nasilający się w pozycji siedzącej i w ponad połowie przypadków lokalizujący się po lewej stronie. Ból może promieniować do kości krzyżowej, pośladka albo uda. Chorzy często określają dolegliwość jako uczucie rozpierania, obecności "piłki w odbytnicy". Dolegliwościom bólowym może towarzyszyć zaparcie albo nietrzymanie stolca o charakterze czynnościowym.

Według kryteriów rzymskich III z 2006 roku przewlekły ból odbytu dzieli się na podstawie badania per rectum na:

• zespół dźwigaczy odbytu
• nieokreślony czynnościowy ból odbytu i odbytnicy

W wielu opracowaniach podział ten nie jest jeszcze uwzględniony i zespół dźwigaczy odbytu należy w nich rozumieć jako synonim przewlekłego bólu odbytu.

Początek objawów musi występować co najmniej 6 miesięcy przed postawieniem diagnozy. Konieczne jest spełnienie wszystkich poniższych warunków przez co najmniej ostatnie 3 miesiące:

1. Ból w okolicy odbytnicy o charakterze przewlekłym lub nawracającym
2. Czas trwania incydentu bólowego wynoszący co najmniej 20 minut
3. Wykluczone inne przyczyny bólu odbytnicy: nieswoiste zapalenia jelit, niedokrwienie, szczelina odbytu, guzki krwawnicze, zapalenie krypt, ropień wewnątrzmięśniowy, zapalenie gruczołu krokowego, kokcygodynia (ból kości guzicznej)

Dodatkowo w przypadku zespołu dźwigaczy odbytu musi występować bolesność podczas pociągania ku tyłowi podczas badania per rectum mięśnia łonowo-odbytniczego. W przypadku niewystępowania takiej bolesności rozpoznaje się nieokreślony czynnościowy ból odbytu i odbytnicy.

W badaniu manometrycznym może występować zwiększone napięcie zwieraczy odbytu.

W leczeniu przewlekłego bólu odbytu próbowano stosować wiele różnych metod, nie potwierdzono jednak skuteczności żadnej z nich w badaniu z grupą kontrolną. Stosowano między innymi leki zmniejszające napięcie mięśni, stymulację elektrogalwaniczną, biofeedback, masaż mięśni dźwigaczy odbytu, gorące kąpiele. W piśmiennictwie przedstawiono wynik badania, w którym stwierdzono skuteczność toksyny botulinowej w leczeniu przewlekłego bólu odbytu^[3], choć inne źródła tej skuteczności zaprzeczają^[4]. W terapii nie zaleca się postępowania operacyjnego.

• Napadowy ból odbytu

• Krzysztof Bielecki, Adam Dziki (red.): Proktologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2000, s. 204–6. ISBN 83-200-2412-9.
• Agata Mulak, Ewa Waszczuk: Zaburzenia czynnościowe odbytu i odbytnicy. W: Leszek Paradowski (red.): Zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego. Wrocław: Cornetis sp. z o.o., 2007, s. 154–5. ISBN 83-919540-8-0.
• Choroby czynnościowe przewodu pokarmowego. Wytyczne rzymskie III.. „Medycyna Praktyczna”. 8/2007 (wydanie specjalne), s. 69–70, 2007. Kraków: Medycyna Praktyczna. ISSN 0867-499X. (pol.). 
• Rome III Diagnostic Criteria for Functional Gastrointestinal Disorders. romecriteria.org, 2006. s. 892–3. [dostęp 2009-09-22]. (ang.).