Prawa człowieka – to moralne zasady lub normy[1] dotyczące pewnych standardów ludzkiego zachowania, które są regularnie chronione w prawie lokalnym i międzynarodowym, powszechnie rozumiane jako niezbywalne, podstawowe prawa, „do których osoba jest z natury uprawniona tylko dlatego, że jest istotą ludzką”[2] i które są „nieodłączne dla wszystkich istot ludzkich"[3].
Prawa te mają charakter:
powszechny – obowiązują na całym świecie i przysługują każdemu człowiekowi
przyrodzony – przysługują każdemu z samego faktu bycia człowiekiem
niezbywalny – nie można się ich zrzec
nienaruszalny – istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią dowolnie regulowane
naturalny – obowiązują niezależnie od ich potwierdzenia przez władzę państwową
niepodzielny – wszystkie stanowią integralną i współzależną całość.
Międzynarodowa encyklopedia prawa publicznego podaje[4], że prawami człowieka są te wolności, środki ochrony oraz świadczenia, których respektowania właśnie jako praw, zgodnie ze współcześnie akceptowanymi wolnościami, wszyscy ludzie mogą domagać się od społeczeństwa, w którym żyją. Prawo jednego człowieka kończy się tam, gdzie zaczyna się prawo innego człowieka.
Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem oraz powinni postępować w stosunku do siebie wzajemnie w duchu braterstwa.
Prawa człowieka uznawane są za prawa powszechnie obowiązujące (mające roszczenie do powszechnego obowiązywania), co sprawia, że wykazują podobieństwo do norm o charakterze wyłącznie moralnym. Jürgen Habermas zauważa, że prawa człowieka „można uzasadnić wyłącznie z moralnego punktu widzenia” – „regulują [one] materie o takiej ogólności, że argumenty moralne wystarczają do ich uzasadnienia”[5].
Zdaniem prof. Wiktora Osiatyńskiego[6] ich fundamentalny, przyrodzony i uprzywilejowany charakter polega na tym, że nie wymagają one uzasadnień: uzasadnień wymagają odstępstwa od tych praw.
313 – Edykt mediolański – wydany wspólnie przez cesarza zachodniej części Cesarstwa RzymskiegoKonstantyna Wielkiego oraz cesarza wschodniej części Licyniusza – postanowiliśmy między innymi zarządzić (…) chrześcijanom i wszystkim dać zupełną wolność wyznawania religii, jaką kto zechce. (…) postanowiliśmy powziąć uchwałę, że nikomu nie można zabronić swobody decyzji, czy myśl swą skłoni do wyznania chrześcijańskiego, czy do innej religii, którą sam za najodpowiedniejszą dla siebie uzna (…)
1215 – Magna Charta Libertatum – Wielka Karta Swobód wydana przez króla Anglii Jana bez Ziemi – żaden wolny człowiek nie ma być pojmany ani uwięziony albo wyrzucony z posiadłości, albo proskrybowany, ani wygnany lub innym sposobem pognębiony; i ani sami na niego nie wyruszymy, ani nikogo innego przeciw niemu nie wyślemy, jak tylko na podstawie legalnego wyroku równych jemu albo na podstawie prawa ziemskiego
1414-1418 – Sobór w Konstancji, Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium etc.Pawła Włodkowica postulujący istnienie praw przyrodzonych
prawo do uczestniczenia i organizowania pokojowych manifestacji,
prawo do składania wniosków, petycji, skarg,
dostęp do informacji o działaniach władz i osób publicznych,
równy dostęp do służby publicznej.
Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne
1. Tzw. prawa pozytywne – uprawnienia jednostki do świadczeń na jej rzecz – prawa socjalne
Prawo do:
ochrony zdrowia,
nauki,
odpowiedniego i zadowalającego wynagrodzenia, zapewniającego jednostce i jej rodzinie egzystencję odpowiadającą godności ludzkiej,
pomocy socjalnej (ogólnie),
rozrywki (np. granie w piłkę nożną, pływanie).
2. Prawa ekonomiczne: (zobacz też art. 64 Konstytucji RP)
prawo do pracy,
prawo do własności,
prawo dziedziczenia,
prawo do zakładania własnej działalności gospodarczej.
3. Prawa solidarnościowe (w większości nie posiadają sformalizowanego charakteru prawnego)
– wszystkie prawa przysługujące grupom społecznym, np. prawo narodów do samostanowienia.
4. Prawa kulturalne:
prawo do wolności twórczości artystycznej,
prawo do badań naukowych oraz ogłaszania ich wyników,
prawo do wolności korzystania z dóbr kultury i ich wytwarzania.
Gwarancje:
materialne (dotyczą głównie praw socjalnych, ekonomicznych i kulturowych),
formalne (prawo do ochrony prawnej jednostki).
prawo każdego człowieka do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy przez niezawisły sąd,
prawo do fachowej obrony w postępowaniu przed organami aparatu państwowego,
prawo do skargi konstytucyjnej.
Wśród kategorii osób w szczególny sposób zagrożonych naruszeniami praw człowieka wymienia się
kobiety, dzieci, osoby starsze, niepełnosprawne, przedstawicieli mniejszości (etnicznych, narodowych, religijnych, rasowych, seksualnych), cudzoziemców (uchodźców i pracowników migrujących) oraz społeczności tubylcze[11].
Instytucje skargi
Są to organy międzynarodowe, do których może zwrócić się obywatel każdego państwa ze skargą, jeżeli uzna, że urzędy wydały decyzje na jego niekorzyść i są według niego niezgodne z prawami człowieka.
Instytucje krajowe zajmujące się rozpatrywaniem skrag od obywateli danego państwa:
Australijska Komisja Praw Człowieka z siedzibą w Canberze.
Kanadyjski Trybunał Praw Człowieka
Pozarządowe organizacje praw człowieka
Są to międzynarodowe organizacje niezależne od rządów państwowych. Ujawniają oraz wskazują na działania powodujące łamanie praw człowieka. Dokonują tego metodami pokojowymi, między innymi edukując, występując w szczególnych sprawach sądowych w obronie ludzi pokrzywdzonych, organizując akcje obywatelskie (np. Maraton Pisania Listów).
Obecnie również obecne są głosy krytyczne wobec norm stanowionych przez prawa człowieka. Krytycy praw człowieka dzielą się na dwie kategorie[12]:
krytyka substancjalna – Do zwolenników tego rodzaju krytyki klasyfikuje się tych, którzy odrzucają samą ideę, że człowiek posiada z natury określone prawa z samej racji, że jest człowiekiem. Są to nie tyle krytycy, co przeciwnicy samej idei praw człowieka.
krytyka akcydentalna – Sympatycy tej strony krytyki uważają, że ludzie rodzą się z przyrodzonymi prawami, jednak krytykują pewien model (bądź modele) ideologii praw człowieka, uważając za naturalne inne uprawnienia, niż głosi to oficjalna doktryna. Nie są to zatem przeciwnicy samego pomysłu, ale krytycy konkretnej jego realizacji. Chodzi tu przede wszystkim o spory między zwolennikami poszczególnych generacji praw człowieka.
↑JamesJ.NickelJamesJ. i inni, Stanford Encyclopedia of Philosophy, Human Rights., 13 grudnia 2013. Brak numerów stron w książce
↑MagdalenaM.SepulvedaMagdalenaM. i inni, Human Rights Reference Handbook., wyd. 3, University for Peace, 28 marca 2012, ISBN 9977-925-18-6. Brak numerów stron w książce
↑Encyclopedia of Public International Law, vol 8, Human Rights and the Individual in International Law, International Economics Relations, Amsterdam, — New York — Oxford 1985, s. 268
↑Habermas J.:Uwzględniając Innego. Studia do teorii politycznej., Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 191-193
↑por. Paweł Bała i Adam Wielomski: Prawa człowieka i ich krytyka. Przyczynek do studiów o ideologii czasów ponowożytnych. Warszawa: Fijorr Publishing Company, 2008, s. 114. ISBN 978-83-89812-13-1.
