Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince

Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince
Zabytek: nr rej. 757 z 22.03.1966 i z 6.03.2006[1]
Ilustracja
„Ściana śmierci” autorstwa Franciszka Strynkiewicza
Państwo

 Polska

Miejsce

miejsce straceń w pobliżu byłego obozu pracy Treblinka I

Projektant

Franciszek Strynkiewicz

Data odsłonięcia

10 maja 1964

Położenie na mapie gminy Kosów Lacki
Mapa konturowa gminy Kosów Lacki, po lewej znajduje się punkt z opisem „Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince”
Położenie na mapie powiatu sokołowskiego
Mapa konturowa powiatu sokołowskiego, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince”
Ziemia52°36′40,25″N 22°02′31,01″E/52,611181 22,041947
Multimedia w Wikimedia Commons

Pomnik Ofiar Obozu Pracy w Treblince – pomnik w miejscu straceń w lesie nieopodal byłego niemieckiego nazistowskiego karnego obozu pracy Treblinka I, upamiętniający blisko 10 tys. zmarłych i zamordowanych więźniów.

Historia

 Osobne artykuły: Karny obóz pracy w Treblince i Obóz zagłady w Treblince.

Późnym latem 1941 roku na terenie gminy Kosów w powiecie sokołowskim, w odległości około sześciu kilometrów od stacji kolejowej Treblinka, okupanci niemieccy utworzyli karny obóz pracy dla ludności polskiej i żydowskiej (potocznie Treblinka I)[2]. Jego więźniowie pracowali przede wszystkim w pobliskiej żwirowni[3]. Obóz istniał do końca lipca 1944 roku. Przeszło przezeń około 20 tys. osób, z czego około 10 tys. zmarło lub zostało zamordowanych[4]. Od lipca 1942 roku do listopada 1943 roku, w odległości około dwóch kilometrów od obozu pracy, istniał także ośrodek zagłady, zwyczajowo nazywany Treblinka II. Niemcy prowadzili w nim eksterminację ludności żydowskiej. W ocenie Jacka A. Młynarczyka minimalną liczbę jego ofiar należy szacować na 780 863 osoby[5].

Niemcy zostali wyparci z okolic Treblinki w sierpniu 1944 roku. Przez następnych dwadzieścia lat pozostałości po obu obozach pozostawały niezabezpieczone i nieupamiętnione[6]. Aktywnie działały tam „hieny cmentarne” – Polacy i żołnierze Armii Czerwonej – rozkopujące tereny poobozowe w poszukiwaniu złota i kosztowności[7]. W 1947 roku podjęto co prawda pewne działania mające na celu uczczenie ofiar Treblinki, m.in. rozpisano konkurs na projekt mauzoleum, jednakże władze komunistyczne szybko straciły zainteresowanie tą sprawą. Wybrany w wyniku konkursu projekt Alfonsa Zielonki i Władysława Niemca nie został zrealizowany[8].

W 1955 roku Centralny Zarząd Muzeów i Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki ogłosił kolejny konkurs na zagospodarowanie terenów poobozowych w Treblince. Zwycięską pracą okazał się projekt autorstwa Franciszka Duszeńki i Adama Haupta[9]. Jego realizacja znacznie przeciągnęła się jednak w czasie. Na przeszkodzie stał przede wszystkim brak funduszy[10]. Wystąpiły również opóźnienia w przygotowaniu założeń projektowych i dokumentacji prawnej[11]. W trakcie opiniowania wspomnianych założeń przedmiotem dyskusji stała się m.in. forma upamiętnienia karnego obozu pracy. Historycy Janusz Gumkowski i Adam Rutkowski, którzy opiniowali projekt z ramienia Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich i Żydowskiego Instytutu Historycznego, sprzeciwili się zrównywaniu obozu pracy z obozem zagłady[12][13]. Byli zdania, że założenie przestrzenno-pomnikowe powinno objąć przede wszystkim obszar Treblinki II, podczas gdy były obóz pracy powinien zostać jedynie uporządkowany i oznaczony płytą pamiątkową. Postulowali również rezygnację z wykupu terenu żwirowni, w której pracowali więźniowie Treblinki I oraz rezygnację z budowy pomnika, który miał łączyć oba obozy. Część ich uwag uwzględniono podczas realizacji inwestycji[12].

10 maja 1964 roku oficjalnie odsłonięto pomnik w byłym ośrodku zagłady Treblinka II. Założenie przestrzenno-pomnikowe upamiętniające ofiary obu obozów otrzymało nazwę Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince[14]. Jego zasadniczą część stanowi upamiętnienie byłego obozu zagłady. Skromniejszą formę przyjęło natomiast upamiętnienie obozu pracy[15]. W 1986 roku mauzoleum zostało przekształcone w oddział Muzeum Regionalnego w Siedlcach, a jego nazwę zmieniono na Muzeum Walki i Męczeństwa w Treblince[16]. W 2018 roku muzeum stało się samodzielną samorządową instytucją kultury pod nazwą „Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941–1944)”[17].

 Osobne artykuły: Pomnik Ofiar Obozu Zagłady w Treblince i Muzeum Treblinka. Niemiecki nazistowski obóz zagłady i obóz pracy (1941–1944).

Wygląd pomnika

Ogólny widok upamiętnienia
Frontowa część „ściany śmierci”
Kopiec usypany w 1947 roku
Krzyże znaczące zbiorowe mogiły
Pomnik z 2014 upamiętniający zamordowanych Romów i Sinti
Tablice informacyjne w miejscu straceń

W tzw. Lesie Maliszewskim, w odległości około 0,5 kilometra na południe od karnego obozu pracy, Niemcy przeprowadzali masowe egzekucje oraz grzebali więźniów zmarłych z powodu głodu, chorób i wyczerpania[18]. W tym właśnie miejscu wzniesiono pomnik upamiętniający ofiary obozu[19]. Jego autorem był Franciszek Strynkiewicz, pracownik Zakładów Artystyczno-Badawczych przy warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. Pomnik stanowi jego wkład artystyczny w całość projektu Mauzoleum Walki i Męczeństwa w Treblince[20].

Nie nastąpiła artystyczna ingerencja w teren samego obozu. Ograniczono się jedynie do jego odlesienia oraz do zabezpieczenia pozostałości po obozowych budynkach. Ponadto przy wschodniej granicy obozu zasadzono las, który oddzielił go od pobliskiej żwirowni[19]. Tę ostatnią włączono w skład mauzoleum w Treblince, tworząc tam jednocześnie punkt widokowy[21]. W pierwszej dekadzie XXI wieku przy pozostałościach po obozowych budynkach i obiektach ustawiono tablice informacyjne[22].

Pomnik w miejscu straceń ma formę ściany z czerwonego piaskowca[a]. Ma długość 12 metrów, wysokość 2,7 metra i szerokość 1,6 metra[19]. Nazywany jest zwyczajowo „ścianą śmierci”[19] lub „ścianą straceń”[20]. Zbudowany jest z bloków, które wyglądem przypominają krople krwi. Powtarzającym się motywem są wyżłobione w kamieniu cztery biegnące pionowo linie proste. Można je interpretować jako więźniarskie pasiaki[b] lub ślady po kulach[19]. Brak innych akcentów rzeźbiarskich lub napisów[23].

Przed frontem pomnika leży płyta o długości 12 metrów i szerokości 2,25 metra, również wykonana z czerwonego piaskowca[c][24]. Jej kształt przywodzi na myśl dwie płyty nagrobne, u krańców zanurzone w ziemi[23]. Na płycie wyryto napis: „W hołdzie pomordowanym”. Do pomnika prowadzą „łezki”, czyli nieregularne formy z czerwonego piaskowca, które symbolizują krople krwi[25]. Przy alejce za pomnikiem znajduje się zwieńczony krzyżem kopiec, który został usypany przez dzieci szkolne we wrześniu 1947 roku. Kryje kości ofiar, które zebrano wówczas na terenie poobozowym[26].

Znajdujące się w lesie zbiorowe mogiły zostały oznaczone 112 betonowymi krzyżami o wysokości jednego metra. Pojedynczymi krzyżami oznaczono także dwanaście mniejszych grobów. W 2001 roku, przy pomocy szarych krawężników, ponownie wytyczono zatarte już granice pomiędzy poszczególnymi mogiłami. Na niektórych krzyżach umieszczono również tabliczki z nazwiskami ofiar[25]. W 2015 roku liczba znajdujących się w lesie krzyży wynosiła już 140[23].

Co roku, w pierwszą sobotę września, na terenie byłego obozu pracy odbywają się uroczystości patriotyczno-religijne[25]. Tradycja tych spotkań sięga początku lat 80. XX wieku. Początkowo organizowano je oddolnie, od lat 90. w ich organizację włączone jest muzeum w Treblince[27]. Centralnym elementem uroczystości jest droga krzyżowa, która rozpoczyna się przy byłej żwirowni, a kończy się mszą świętą przy pomniku w miejscu straceń[25][27].

W 2014 roku nieopodal „ściany śmierci” odsłonięto pomnik poświęcony zamordowanym Romom i Sinti[22].

Uwagi

  1. ↑ Piaskowiec wykorzystany przy budowie pomnika pochodzi z okolic Zagnańska. Patrz: Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 68.
  2. ↑ W rzeczywistości więźniowie karnego obozu pracy nie nosili pasiaków, lecz zwykłe cywilne ubrania, w których przywieziono ich do obozu. Patrz: Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 68.
  3. ↑ Nieco inne informacje podaje Artur Zawadka. Twierdzi mianowicie, że płytę wykonano z betonu, a jej wymiary to 15 metrów długości i 2 metry szerokości. Patrz: Zawadka 2015 ↓, s. 46.

Przypisy

  1. ↑ Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 30 czerwca 2016 r. (woj. mazowieckie). nid.pl. [dostęp 2017-07-03].
  2. ↑ Kopówka 2002 ↓, s. 77–83.
  3. ↑ Kopówka 2002 ↓, s. 99–100.
  4. ↑ Kopówka 2002 ↓, s. 109.
  5. ↑ Młynarczyk 2004 ↓, s. 217–232.
  6. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 32.
  7. ↑ Rusiniak-Karwat 2013 ↓, s. 179–195.
  8. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 35–37.
  9. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 38.
  10. ↑ Rusiniak-Karwat 2013 ↓, s. 191 i 195.
  11. ↑ Rusiniak-Karwat 2013 ↓, s. 191.
  12. ↑ a b Zawadka 2015 ↓, s. 39.
  13. ↑ Rusiniak-Karwat 2013 ↓, s. 193–194.
  14. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 43.
  15. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 44–46.
  16. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 49.
  17. ↑ Uchwała Sejmiku Województwa Mazowieckiego nr 58/18 z dnia 22 maja 2018 r.. treblinka-muzeum.eu. [dostęp 2017-08-27]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  18. ↑ Kopówka 2002 ↓, s. 107.
  19. ↑ a b c d e Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 67.
  20. ↑ a b Rusiniak 2008 ↓, s. 44.
  21. ↑ Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 66.
  22. ↑ a b Zawadka 2015 ↓, s. 54.
  23. ↑ a b c Zawadka 2015 ↓, s. 46.
  24. ↑ Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 67–68.
  25. ↑ a b c d Kopówka i Rytel-Andrianik 2011 ↓, s. 68.
  26. ↑ Zawadka 2015 ↓, s. 35.
  27. ↑ a b Zawadka 2015 ↓, s. 53.

Bibliografia

  • Edward Kopówka, Paweł Rytel-Andrianik: Dam im imię na wieki. Polacy z okolic Treblinki ratujący Żydów. Oksford–Treblinka: Wydawnictwo Sióstr Loretanek, 2011. ISBN 978-83-7257-496-1.
  • Edward Kopówka: Treblinka – nigdy więcej. Siedlce: Muzeum Regionalne w Siedlcach, 2002. ISBN 83-88761-15-3.
  • Jacek Andrzej Młynarczyk: Treblinka – obóz śmierci „akcji Reinhardt”. W: Dariusz Libionka (red.): Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2004. ISBN 83-89078-68-6.
  • Martyna Rusiniak: Obóz zagłady Treblinka II w pamięci społecznej (1943–1989). Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2008. ISBN 978-83-7543-020-2.
  • Martyna Rusiniak-Karwat: Okres profanacji i zapomnienia. Treblinka II. W: Edward Kopówka (red.): Co wiemy o Treblince? Stan badań. Siedlce: Muzeum Regionalne w Siedlcach, 2013. ISBN 978-83-88761-38-6.
  • Artur Zawadka: Upamiętnianie Treblinki. W: Edward Kopówka (red.): Treblinka: historia i pamięć. Siedlce: Muzeum Regionalne w Siedlcach, 2015. ISBN 978-83-88761-51-5.